МУНИЦИПАЛЬНОЕ БЮДЖЕТНОЕ УЧРЕЖДЕНИЕ "БЕЙДИГИНСКИЙ ЦЕНТР НАРОДНОГО ТВОРЧЕСТВА ИМЕНИ А. П. ПЕТРОВА" МУНИЦИПАЛЬНОГО ОБРАЗОВАНИЯ "ОЛЬТЕХСКИЙ НАСЛЕГ"

УОТТААХ СЭРИИ КУТААТА

 «Уоттаах сэрии кутаата!» диэн сэрии тематыгар кэпсээннэргэ, ахтыыларга Өрөспүүбүлүкэтээҕи аһаҕас күрэх биллэрэр.

Күрэх балаһыанньата:

Кыттааччы ыар сэрии сылларыгар аналлаах кэпсээн эбэтэр ахтыы суруйан ыытар, кэпсээн кээмэйэ хааччаҕа суох, дьиҥнээх олохтон, буолбут түгэннэртэн суруйуу, хаартыскалааҕа, уруһуйдааҕа биһирэнэр.

Күрэх 2 көрүҥҥэ арахсар:

I. — сэрии туһунан кэпсээннэр.

II — көрүҥ — сэрии кэмин туһунан ахтыылар.

Кыттааччылар икки бөлөххө арахсаллар:

1. Оскуола саастаах оҕолор.

2. Улахан дьон.

Сайаапкаҕа кыттааччы:

1. Толору аатын.

2. Сааһын.

3. Кэпсээнин, ахтыытын аатын.

4. Олорор дойдутун, оскуолатын толору суруйар.

5. Электроннай аадырыһын ыйар.

Кэпсээннэри, ахтыылары оltexcd@mail.ru аадырыска «Кэпсээн күрэҕэр», «Ахтыы күрэҕэр» диэн чопчулаан ыытаҕыт.

Төлөбүрү биргэргэтэн скриншоттаан ватсап нөҥүө

89142220121 нүөмэргэ ыытаҕыт.

  • Кыттыы иһин төлөбүр 150 солкуобай.  
  • Үлэлэри бэс ыйын 1 күнүгэр диэри тутабыт. 
  • Түмүк бэс ыйын 12 күнүгэр @eltexsire  инстаграм,  www.oltehsd.ru официальнай сайт сирэйигэр тахсыаҕа. 

Дьүүллүүр сүбэ быһаарыытынан кыайыылаахтар 1, 2, 3 истиэпэннээх  дипломнарынан наҕараадаланыахтара, кыттааччыларга  туоһу суруктар туттарыллыахтара.

Сиһилии билсэр нүөмэргит: 89142220121 

«Ким да умнуллубат, туох да умнуллубат!»

Пахомов Семен Федотович 1943 сыллаахха сэрии толоонуттан дьонугар бырастыылаһар тиһэх суругун ааҕар, Хатыы орто оскуолатын 10 кылааһын үөрэнээччитэ Яковлев Сайаан

Абаҕата Анисимов Иван Федорович — Такыр Уйбаан туһунан ахтыыны ааҕар Хатыы орто оскуолатын үөрэнээччитэ Анисимов Игорь

ХОҺООН

«Хорсун санаа күүһэ»

бэйэтин хоһоонун ааҕар Данилова Анна Семеновна бастыҥ ыанньыксыт, сэрии огдообото Анастасия Ивановна Охлопкова сырдык кэриэһигэр анаан.

АХТЫЫ

ХАРАХ УУЛААХ КЫАЙЫЫ КҮНЭ…

(97 саастаах Габышева Анисия Гаврильевна ахтыыта, ахтыыны суруйда кыыһа Светлана Егорова(Габышева)-Тулуйхаана).

         Ол кэми, 1945 с. ыам ыйын 9 күнүн, Кыайыы күнүн тыыннаах туоһута, бу күҥҥэ 2021 с ыам ыйыгар 98-с хаарын этэҥҥэ ууллара сылдьар ийэм , Учууталлар учууталлара Габышева Анисия Гаврильевна  маннык ахтар…

          Мин  1943 с. Чурапчытааҕы педагогическай училищены ситиһиилээхтик бүтэрэн Чурапчы оройуонугар Одьулууҥҥа саҥа учууталлыы сылдьарым. Баара суоҕа  22 саастаахпын, оскуолабын, үөрэнээччилэрбин олус таптыырым.

      Кырыалаах, тымныы тыыннаах, будулҕан туманнаах  кыһыны этэҥҥэ туораан, сандал саас кэлэн,  күммүт барахсан мичик-чаҕыл оонньоон, халлаан сылыйан этэҥҥэ күөххэ үктэнээри,  бэл диэтэр ыалбыт, нэһиилэ сылдьар Огдооччуйа эмээхсин хаамара-сиимэрэ түргээтээн, киһи барыта сэргэхсийбит курдуга. Ол кэмҥэ хас  күн аайы  бука бары  хонтуора таһыгар ыйанан турар улахан хара тэп-тэллэгэр араадьыйа тугу кэпсиирин манаһарбыт: өстөөхтөр чугуйан, хотторон  эрэллэрин истэр-билэр этибит, ол иһин дьон-сэргэ, оҕо — аймах санаата кэлэн сотору кыайыы буолуо диэн эрэнэн сааскы ыһыыга өрө күүрүүлээхтик үлэлиир кэмэ этэ.  Онтон оскуолаҕа үөрэх сылын түмүктээри бары да үөрэ-көтө сылдьарбыт.

  Сааскы сырдык чаҕыл күннээх сарсыарда, ыам ыйын 9 кунугэр, оскуолаҕа бараары таҥна  турдахпына Гаврил, олорор  ыалым  аҕата,  дьиэбититтэн чугас  баар үлэтигэр баран баран төттөрү сүүрэн киирэн иһэн миэхэ уонна кэргэнигэр :,, Кыргыттаар, Кыайыы буолбут!»-  диэн ааны аһан иһэн улахан баҕайытык хаһыытаата.  Биhиги  истибиппитин итэҕэйбэтибит:,, Туох, туох диигин? «-диигин диэн хос-хос ыйытааччы буоллубут-,,Кыайыы! Кыайыы буолбут! Фашистар бэриммиттэр! Райкомтан телефоннаатылар, онон дьэ, кыргыттаар, үөрэҕи тохтотоҕут, бүгүн үөрэх буолбат. Сэбиэдиссэй билэр,»- диэн биир тыынынан субурутан кэбистэ.  Биһиги, бу сэбиэскэй норуокка улуукан суолталаах күнү биэс сылы быһа кэтэспит, сут, кураан, көһөрүү,  аччыктааһын, ыарыы-сүтүү, хара сурук  диэни билбит дьон үһүөн куустуһан туран  үөрүүбүтүттэн саҥа таһааран ытастыбыт, быыһыгар бэйэ-бэйэбитин эҕэрдэлэстибит. Ол түгэҥҥэ ким да ытыырыттан кыбыстыбатаҕа, күүтүүлээх сырдык, күлүгэ суох харах уута буоллаҕа. 

       Гаврил  уонна  бүгүн манна Одьулууҥҥа үөрүүлээх  миитин буоларын кэпсээтэ.  Мин өрөгөйдөөх үөрүүнү  кэпсии охсоору оскуолабар ойдум.  Аара хонтуораҕа таарыйан бардым.  Онно сэбиэт бэрэссэдээтэлэ , оччотооҕута  Ботучин  Никита Ильич  диэн киhи этэ : ,,Анисья Гаврильевна, иhиттиҥ ини Ганяттан — Кыайыы!  Кыайыы буолбут!  Өстөөхтөр хотторбуттар, бэриммиттэр! Райкомтан телефоннаатылар,  немецтэр бэҕэhээ, 8-с чыыhылаҕа капитуляцияҕа илии баттаабыттар, онон дьэ күүтүүлээх Кыайыыбыт  тиийэн кэллэ- Никита Ильич үөрбүт-көппүт сирэйэ билигин да харахпар көстөр курдук- бүгүн үөрэх тохтотуллар, миитин буолар, онон оҕолоргутун дьиэлэригэр тарҕатыҥ уонна  дьонноругар  миитиҥҥэ кэллиннэр диэн илдьиттээн,»- диэн өссө төгүл тоһоҕолоон  эттэ.   Оскуолаҕа тиийбитим тоҕус  чаас чугаhаабыт.  Сэмэн Ыстапаанабыс кэлбит этэ. Оҕолор бэлиэр мустубуттар. Оҕолорбутун  оскуолабыт кыракый көрүдүөрүгэр мустубут. Сэмэн Ыстапаанабыс уонна мин буолан кыайыы буолбутун кылгастык эттибит. Оҕолорбут хайдах эрэ маҥнай  өйдөөбөтөх курдук саҥата суох тураллар. ,,Хайа, иhиттигит  дуо?»-диэн Сэмэн Ыстапаанабыс  иккистээн ыйытта — оҕолор  бэйэ-бэйэлэрин көрсөллөр ,, Оҕолоор, Кыайыы буолбут! Кыайыы буолбут! «- мин хатылаан улахан баҕайытык тоһоҕолоон эттим. Оҕолор барахсаттар дьэ ол кэнниттэн: ,,Ураа! Ураа!  Ураа! «- бөҕөтө буола түстүлэр ээ, үөрүүлэриттэн өрүтэ эккирээмэхтээн ыллылар, куустуһаллар, кыргыттар харахтарын уутун сотору-сотору туора-маары соттоллор, өрө сыҥан ылаллар.  Бугун үөрэх буолбатын, билигин дьиэлэригэр баралларын эттибит уонна кунус  хонтуора таһыгар миитин буоларын туhунан дьонноругар тиэрдэллэригэр көрдөстүбүт.  Үөрэнээччилэрбит барахсаттар кылаастарыгар сырсан бытарыһан киирэн ким тирии, ким таҥас суумкаларын ылан үөрүүлээх  сонуннарын кэпсии дьиэлэригэр сүүрүүнэн ыстанаахтаатылар. Мин оскуолаттан төннөн иhэн эмиэ хонтуораҕа таарыйдым. Холкуос бэрэссэдээтэлэ кэлбит. Кини,, Анисия Гаврильевна, бөһүөлэк арҕаа өттүгэр үрдүк халдьаайыга холкуос бурдук ыhар сонуога баар. Билигин онно сир хорутааччылар үлэлии сылдьаллар. Олорго тиийэн бу үөрүүлээх сонуну иhитиннэр,»-диэн көрдөстө. Мин үөрүүнэн сөбулэстим, оччолорго эдэр бөҕө буоллаҕым дии. Сүүрэ- хаама былаастаан сааскы чылыгырас  уутун саҥа киллэрэн эрэр үрэххэ тиийэн сэрэнэн-сэрэнэн  далаһанан туораатым. Баран иhэн ону-маны саныыбын: үөрэтэр оҕолорум барахсаттар төһө эрэ үөрэн- көтөн дьонноругар тиийэн кэпсээтэхтэрэ буолла. Сэриигэ сылдьар дьоннордоох ыалларга сурук кэллэҕинэ  сороҕор ону аахтара миигин  ыҥырааччылар. Онто суох ыарахан олохторуттан аҕалара, убайдара  этэҥҥэ сылдьарыттан сорох кыhалҕалара аҕыйаабыт курдук сананаллара. Сорохторго куhаҕан сурах, хара сурук кэлэн ытаhыы-соҥоhуу буолан хараҥа күннэр бүрүүкүүллэрэ. Биирдэ үөрэтэр кылааhым оҕолоро наhаа чуумпуран, күнү быhа  биир сүтүктээх оҕо хомолтотун үллэстэн, чугастык ылынан  уку-суку сылдьаахтаабыттара ээ. Мантан ылата аны ким даҕаны хара сурук тутуом диэн куттаммат буолуо этэ… аны сэриигэ барбыт кыайыылаах саллааттар дьиэлэригэр төннөллөрүн  бары кэтэhиэхпит буоллаҕа.

     Ону-маны эргитэ саныы-саныы,  халыҥ хаартан саҥа босхолонон эрэр хатыҥ  чараҥ  быыhынан тиийиэхтээх сирбэр чугаhаан кэллим ,, Үлэлии сылдьар дьоннорум  төһө эрэ үөрэллэр-көтөллөр…»-  сотору биригээдэ үлэлиир киэҥ  да киэҥ, түгэҕэ көстүбэт сонуогар киирэн кэллим. Мин соҕуруу өттунэн киирбиппин, сир хорутааччылар миигиттэн ыраах, хоту диэкки үс оҕуhунан хоруттара сылдьаллара көстөр.  Үксүлэрэ  дьахталлар, кыргыттар  уонна чороччу улаатан эрэр уолаттар. Биир  Дьөгүөр диэн 80 чалаах оҕонньордоохторо отуу таhыгар  оҕус булуугун өрөмүөннүү олорор быhыылаах этэ. Кыргыттар мин хаhыытыырбын истэннэр, сүүрэн иһэрбин  көрөннөр оҕустарын тохтотон миигин кэтэhэн турдулар. Мин иилинэ сылдьар маҥан былааппын устан далбаатыы -далбаатыы суурэбин, хаhыытыыбын.

Кэлин  кыргыттар этэллэр:,,Тыый, бу учуутал кыыс туохха итиччэ ыксаан  кэллэҕэй?»-диэбиппит дииллэр. ,,Кыайыы! Кыайыы буолбут!»-дии -дии сүүрэн кэллим. Бу барахсаттар  үөрбүттэриэн, мин кыайыыны аҕалбытым курдук аны миигин бары уочаратынан кууспахтаан,  сахалыы сырылаччы сыллаан  ыллылар, киһи киһиэхэ сатаан тылынан кэпсээбэт дьикти түгэнэ этэ, бэл диэтэр күлүмнэс күн эмиэ биһиги үөрүүбүтүн үллэстэн тэҥҥэ үөрэр, имнэнэр курдуга.

      Кыргыттар оҕустарын түргэн баҕайытык булгурута охсон кэбистилэр. Дьэ уонна мин үөрүүлээх сонуммун ситэрэн:,,Миитиҥҥэ бары киирэр үһүгүт .  Бүгүн улахан улуу бырааhынньык. Өстөөхтөр бэриммиттэр, биһиги кыайбыппыт!»-диэн тугу билэрбинэн тиэтэлинэн кылгастык кэпсээтим.

            Кыргыттары кытта үөрэ-көтө кэпсэтэ-кэпсэтэ түргэн баҕайытык бөһүөлэккэ  киирдибит. Дьэ күнүс  миитиҥҥэ дьон бөҕө мустубут, бары кэлээхтээбиттэр. Оччоҕө Одьулуун  оччугуй этэ буоллаҕа. Оскуолабыт таһыгар мас  дьоҕус  трибуна баара, ону төгүрүччү тураннар  тыл этэр дьоннору истэллэр уонна бары үөрүү, ытыс  таhыныыта бөҕө. 

       Бүгүн бырааhынньык диэн холхуос салалтата олохтоохторго сүөһү өлөрөн киилэ анардыыта  эт түҥэттэ. Үөрүү, сэргэхсийии  бөҕө.  Эти да сиэбэккэ сылдьар  дьоннор буоллахпыт. Мин эмиэ нуормабын  ылан дьиэлэнэр ыалбар биэрдим.  Эдэр киһи быһыытынан  мунньах кэнниттэн мин аны Чурапчы үөрүүлээх миитинигэр, таарыйа  үҥкүүлүү ыстанным. Онно подругам Катя баар-Таатта кыыhа, киниэхэ барабын. Өр гыныахпыт дуо, Одьулуунатан Чурапчы чугас буоллаҕа дии, аргыс кыыспынаан Чурапчы миитинэ саҕаланан эрдэҕинэ элээрдэн тиийдибит. Дьон бөҕөтө тоҕуоруспут, мустубут этэ.  Бары баар суох сэнэх мааны таҥастарын кэтэн, сирэйдэрэ- харахтара сырдаан, үөрэ-көтө сылдьаллара.  Оройуон тутаах салайааччылара бары кэлэн тыл эттилэр, мустубут бар дьону Улуу кыайыынан эҕэрдэлээтилэр. Оо, онно дьоннор үөрбүттэриэн… сорох айманар, сорох ытыыр, сорох ыллыыр…билиҥҥээҥҥэ диэри  олох умнубаппын, субу курдук өйдүүбүн. “ Ураа да ураа”, дии-дии билэр да билбэт киһилэрин кытта куустуhа-куустуhа сыллаhаллар, ытаhаллар. Ким сэрии толоонугар охтубуттары, ким көһөрүүгэ баран хоргуйан өлбүттэри, ким сэрииттэн этэҥҥэ эргиллиэх дьоннорун санаан …аны санаатахха, сэрии сылларын ыар тыыныттан босхолонон, ол онтон төлөрүйэн, ол онтон  дьоллонон… Дьон өргө диэри оһуохайдаан, хормуосканан, балалайканан ыллаан, үҥкүүлээн, дууһалара-сүрэхтэрэ  чэпчээн  сарсыҥҥыттан саҥа эйэлээх олох саҕаланарын санаан инники олоххо эрэллээх үөрэ-көтө тарҕаспыттара.

  Сахалар биhиги да улахан үөрүүлээх түгэҥҥэ харахпыт уутуттан кыбыстыбакка үөрүүбүтүттэн ытыыр буолар эбиппит этэ.  Дьон-сэргэ итинник үөрбүтүн-көппүтүн кэлин да буолар бырааһынньыктарга түбэһэн көрбөтөҕүм. Ити курдук уһун олоҕум биир дьоллоох түгэнинэн  76 сыл аннараа өттүгэр 1945 с ыам ыйын 9 күнүгэр харах уулаах Улуу кыайыыны көрсүбүт түгэммин ааттыыбын.

Ийэтин ахтыытын сурукка тистэ кыыһа Светлана Егорова(Габышева)-Тулуйхаана. 2021 Ыам ыйа.       

КЭПСЭЭН

«КЭЭТИИ ДЬЫЛҔАТА«

Татыйык Мыыла

Дьиэ иһэ уу чуумпу. Истиэнэ эрэ чаһыта чыллыргыыр.  Дөрүн-дөрүн кыра утуйар хостон ыалдьа сытар киһи сөтөллөр икки , ынчыктыыр икки ардынан тыынара иһиллэн ааһар.

Кээтии барахсан ыарахан ыарыыга ылларан сытар. Бүппэт уһун күн салгымтыалаах сыыллыытын быыһыгар түүл-бит курдук олоҕун эргитэ саныыр…

   «Ама да ааспытын иһин төгүрүк тулаайах кыыс оонньооботох оҕо сааһа, онтон Аҕа дойду сэриитин кэмэ, көһөрүү аймалҕана… биир — биир арылхайдык көстөн ааһаллар.

   1942 сыл Чурапчы дьонугар-сэргэтигэр хаһан да умнуллубат ыар сыл. Хоргуйууттан быыһыыбыт диэн ааттаан үгүс дьону көһөрүүгэ күһэйэн ыытан аҥаардара суорума суолламмыттара. Кээтии хаһан да истибэтэх Кэбээйи сиригэр көскө сылдьыбыта. Билигин даҕаны ол кэм суоһа-суодала, ыар тыына сүрэх бааһа буолан сөҥөн сылдьар…

    Икки тастыҥ сурдьун илдьэ 17-лээх кыыс  көһөөччүлэри кытта кыһын чугаһаан турдаҕына билбэт дойдутугар  айаннаабыта. Кинилэри туох да бэлэмэ суох, сиэрдийэ быыһынан таһырдьа сандааран көстөр хаарбах өтөххө, Кэбээйи сиригэр биир бөлөх дьону хааллартаан кэбиспиттэрэ. Хаарынан сыбанан инчэҕэй тирбэҕэ быстыбатынан тоҥон-хатан, аччыктаан өлбөт быаҕа балыксыттар биригээдэлэригэр түбэһэн тыыннаах хаалбыттара. Балык үлэтигэр түбэспэтэхтэр үксүлэрэ хоргуйан өлөөхтөөбүттэрэ. Аччыктаан өлбүт киһи дарбайан хаалар эбит этэ.Кыһын ортото ону хайыахтарай, сир  ириэр диэри таһааран, дьиэ кэннигэр хаарга көмөллөрө.

  Эһиилигэр саатар оҕолору быыһыахха диэн кыра саастаахтары детдомҥа Нам диэн сиргэ илдьэргэ быһаарбыттара. Кини икки сурдьун илдьэ барар буолбута.»

   Кээтии ол түүн утуйбатаҕа. Ол күнтэн кыралаан өйүө мунньар буолбута.Хайаан да дойдутун булар кытаанах санаааны ылыммыта.Кини хараҕар ахтар-саныыр,сырдык чараҥнардаах Чурапчыта  көстөрө,санаатыгар, күүтэр,ыҥырар курдуга. Намҥа кэлээт, икки сурдьун илдьэ түүн дойдуларын диэки түһүнэн кэбиспиттэрэ,  Чурапчыга күрээбиттэрэ…

Эрэйдээхтэр хайдах аһаан-сиэн, утуйан,тугунан айаннааан дойдуларын булбуттарын Кээтии кэпсээбэт этэ… Оҕолонор, биэс сиэн сытын билэр дьоло тардан тыыннаах ортоҕо…

    Кээтии уһуктан, уу көрдөөн, биир омурдууну   нэһиилэ ыйыһынна, эмиэ олоҕо киинэ курдук устан барда.

«Син киһи сиэринэн  олох олорон кэллэҕим… Лэгэнтэйим барахсан сэрии кэнниттэн Мэҥэ-Хаҥаластарга уот-кураан түһэн, сирдэрин аһыҥа сиэн, Чурапчыга “от сии” диэн сүөһүлэрин кыстата кэлэ сылдьара…»

    Уһун суһуохтаах,киэҥ харахтардаах,курбалдьыйбыт көнө уҥуохтаах кыыска элбэх уол хараҕа хатаммыта.Барыларыттан элэккэй,ырыа аргыстаах,түргэн-тарҕан туттуулаах,сытыы-хотуу Лэгэнтэй тоҕо эрэ кини сүрэҕин туппута.Үчүгэй да кэмнэр этилэр… Биирдэ соһуччу, Кээтии киэһээҥҥи аһылык кэннэ кыраһыынынан умайар лаампа тааһын сото турдаҕына Лэгэнтэй киирэн кэлбитигэр соһуйан да,кыбыстан да, долгуйан да буолуо, лаампатын тааһын алдьатан ууга-уокка түспүттээх…Сөбүлэҥин биэрэн,киниэхэ эргэ тахсан, “Кыһыл Өтүйэ» диэн Хаптаҕай сиригэр  сүктэн барбыта. Үлэһит, кыайыгас-хотугас кыыһы “Кыһыл Өтүйэ» дьоно-сэргэтэ сөбүлээн бэйэлэрин киһилэрин курдук сыһыаннаспыттара. Бастыҥ ыанньыксыттар кэккэлэригэр киирэн “Коммунистическай үлэ ударнига”  буолбута. Ол да гыннар сэрии кэмин ыарахан үлэтэ, тымныы ууга кыһыннары- сайыннары үлэлээһин содула биллибитэ. Эргэ тахсан баран биэс сыл устата кыайан оҕоломмокко кураанах дьахтар аатыран, төһөлөөх харах уутун ыанньык ынаҕар аҕаабытын бэйэтэ эрэ билээхтиир. Туох да диэбит иһин, Айыыһыта кинини тумнубатаҕа. Ыал буолбуттара бэһис сылыгар кыыс оҕолонон ийэ буолар дьолун билбитэ. Хомойуон иһин, ол кэннэ оҕо үөскээбэтэҕэ… Кэлин уол оҕону ииттибиттэрэ.

    Соҕотох,күүтүүлээх оҕотун төһө да маанылаатар холхуос оҕолорун кытта тэҥҥэ туппута.Онон кыыһа атын сайылык оҕолоруттан уратыта суох, сүөһү үлэтигэр көмөлөһөн, оонньоон-көрүлээн, улаханнык тумуулаабакка да улааппыта.Соҕотох кыыһа кэргэн тахсан биэс сиэни бэлэхтээн эбээ үөрүүтүн билэрэн, сиэннэрин көрсөн , биир киһи олоҕун олорон , дьахтар буолбут иэһин толордоҕо.

    Кыыһа учуутал идэтин ылан,  атын улууска эргэ тахсан,оҕолонон-урууланан быр-бааччы олороруттан, уола үлэһит буолбутуттан ийэ сүрэҕэ үөрээхтиир  эрэ.

Сыппыппын истэн, уоппуска ылан, аҕатыгар көмөлөһөөрү, ыарыылаһа, санаабын көтөҕө, түөрт оҕотун кэргэнигэр хаалларан, кыра үс саастаах кыыһын батыһыннаран кэлэн олорор. Оҕом сыыһа аралдьыта сатаан кинигэ, хаһыат ааҕа сатыыр,аҕатыгар доҕор буолан абыраата.Хайдах эрэ гынан дьоммун  уһуннук эрэйдээбэккэ барбыт киһи…

Бу оҕонньор хотонугар туох ааттаах өр буолла?- Кээтии ыарыыта сүрдэннэ…-

Лэгэнтэйэ барахсан киһи киһитэ ,»Кыһыл Өтүйэ» холкуос, кэлин Ленин аатынан сопхуос биир төһүү үлэһитэ. Үйэтин тухары булчут,табаһыт сылгыһыт.Кэлин иккиэн кыыл иитиитигэр үлэлээбиттэрэ.

Өрүүтүн өйөһөн-убаһан баччаҕа кэллибит.» Кэргэниттэн биэс сыл аҕа буолан Кээтии эдэригэр эрин атаахтатар этэ.Лэгэнтэйэ ,бэйэтигэр дылы, бииргэ төрөөбүттэриттэн ойо тардыллан ,икки хараҕа суох абаҕатыгар сыһыарыллан ,оҕо буолан, киниэхэ сирдьитинэн, чороҥ соҕотох улааппыта.

Бииргэ кырдьыбыт кэргэнин,Кээтиитин, билигин кини оҕо курдук бүөбэйдээн сытыарар. Хотонун бэйэтэ көрөр, ынаҕын ыыр, балбаахтыыр-урукку кэргэнин үлэтин билигин оҕонньоро толорор.

«Барарым чугаһаабытын  сэрэйээхтиир быһыылаах, сотору-сотору кистээн ытыырын билэбин…

    Оо, тоҕо, ыарыытай… Хайдах эрэ тулуйбут киһи, укуол ылар кэмим чугаһаабыта дуу суоҕа дуу? «-Кээтии эмиэ өй-мэй барда…

    Быраас ,тыҥатын искэнэ тэнийэн, ойоҕоһун уҥуохтарын сии сытар, диэбитэ. Хайаан тулуйаахтыыра буолла? Ыарахан кэм, эрэйдээх-буруйдаах олох буһарыыта-хатарыыта оннооҕор ити ыарыыны тулуйарга, утарылаһарга күһэйэн  эрдэҕэ…Ийэ барахсан бүтэһик күнүгэр диэри дьонун харыстыы сатыыр… Таҥаска холлубат баҕаттан  хабаҕын хам  туттара сыста. Хата “скорай” кэлэн быыһаабыта. Ийэ бараххан хаһан бэйэтин  санаабыта баарай…

    Ити түүн сарсыарданан, түөрт чаас саҕана, Кээтии сыппыта икки ый буолан баран, сырдык тыына быстыбыта.

    Таһырдьа тыал куһуурара, Эргэ дьыл бытархан тымныыта турара…

Олох олорор туһугар араас ыарахаттары туораабыт, киһиэхэ бэриллэр кэрчик кэм үөрүүтүттэн да маппатах, дьон-сэргэ ытыктабылын , үчүгэй сыһыанын да билбит биир олох умуллуннаҕа…

Төгүрүк тулаайах кыыс дойдутуттан, бииргэ төрөөбүттэриттэн силистиин-мутуктуун арахсан,  аймахтарын кытта улаханнык билсибэккэ,соҕотох кыыһын билиһиннэрбэккэ, дойдутугар биирдэ да барбакка, тоҕо атын сири-уоту ордорон, үөлээннээхтэрин аймах оҥостон, син дьоллоох курдук сананан, орто дойдуга олох олорон, кистэлэҥин кимиэхэ да эппэккэ илдьэ бардаҕа…

Ол таабырынын таайтарбакка күн сириттэн күрэннэҕэ.Тоҕо?…

    Кээтии кыыһын да уолун да элбэх оҕолоох ыал ыччаттарын курдук саныыллара.  Кини дьиэтэ, тиэргэнэ өрүү оҕонон толору буолара. Барыларын аһатан-сиэтэн, оннооҕор кыһын каникул кэмигэр кинилэргэ атын  сиртэн мустубут оҕолору ойуурга оонньуу баралларыгар таҥастарын кытта бэрийэн ыытара. Кээтии миннньигэс лэппиэскэтин, баахылатын оҕолор кэлин да саныыллара, үтүө тылынан ахталлара.

    Биирдэ кыыһа: “Ийээ, эн тоҕо оҕолору мунньар этигиний ?”- диэн ыйытан турардаах. Онно Ийэтэ “Эһигини соҕотох буолбатыннар, элбэх доҕордоох, оҕолоох-уруулаах дьон буоллуннар диир санааттан”- диэн хоруйдаабыттаах.

      Оо, Кээтии, Кээтии барахсан…олох хайдахтаах кытаанаҕын, соҕотохсуйууну,эрэйи-муҥу ааспытыҥ буолуой… биллибэтинэн хараҕыҥ уутун төһөлөөх тохпуккун, оҕолорум туһа диэн тугу-тугу тулуйбуккун, аһарыммыккын сэрэйиэххэ эрэ сөп…

    Киһи олоҕо чыычаах көтөн ааһарыныы  түргэнин эбитин…Биирдэ бэриллэр олоххо  төһөлөөх өй-санаа, сүрэх мөккүөрүн илдьэ сылдьыбытыҥ буолуой?! Ол хаһан даҕаны бүүс бүтүннүү  толору кэпсэммэтэҕэ. Дьылҕата, ыйааҕа бүтэй кистэлэҥ, таайыллыбатах таабырын буолбута…

Ийэлэрбит барахсаттар хаһан да сэрии сылларын, ыарахан кэми, куһаҕаны төрүт кэпсээбэт этилэр. Биһиги санаабытыгар үлэ үөһүгэр, дьон ортотугар өрүү үөрэ-көтө сылдьар курдуктара. Оннук да биһиги өйдөбүлбүтүгэр хааллахтара.Ийэбит сырд ык эрэ  мөссүөнүн , харыстыыр-көмүскүүр сылаас сыһыанын сүрэхпитигэр-быарбытыгар иҥэринэн,  күн баччаҕа диэри  үтүөнэн эрэ ахта-саныы  сырыттахпыт.

12.10.2020 с                                                        Татыйык Мыла.

                                            Дьокуускай.

«ООННЬОММОТОХ О5О СААС»

АРЫПЫАНА.

Өкүчү…Дьэ дьикти…Мин санаам өрүүтүн тардыһар алааһа. Баҕар, сыырдарын сонургуурбуттан эбитэ дуу эбэтэр оҕо аймах сөбүлээн сынньанарыттан эбитэ дуу…

Сайын Өкүчү алааһа бэйэтэ да уоскуйбуттуу налыйан, киһи кута-сүрэ тохтуур сирэ.Лиҥкинэс тииттэр, алаас хоту өттүн анысхан тыалтан харыстыахтыы, биир субурҕа кэккэлээн, чуумпуга сууланан, саҥата суох иһийэн тураллар. Бүччүм кытаҕар намылыспыт лабаалаах хатыҥнар үҥкүүлээн барыахтыы, кыракый да сиккиэргэ оргууй аҕай хоҥкуҥнуу суугунууллар. Ол кытах ортотугар, кэрэ көстүүнү ситэрэн биэрэрдии, кылыгырас уулаах, көҕүрүмтүйэ оонньуур күөлүн ньуура ыраахтан манньыта умсугутар. Өкүчү алааһа үйэлэр тухары төһөлөөх өлүүнү-сүтүүнү, үөрүүнү-көтүүнү тэҥҥэ үллэстибитэ буолуой? Өбүгэлэр алаастарынан олорон, олоххо тардыһыылара.Уоттаах сэрии ыар сыллара, олоҕу чөлүгэр түһэрии кэмнэрэ, сырдыкка тардыһан, маҥнайгы оскуола тэриллиитэ…

Ол ааспыт сыллар барыта бу алааска бэйэлэрин бэлиэ суолларын хааллардахтара. Сэрии! Көһөрүллүү, оонньоммотох оҕо саас…Бу нүһэр тыыннаах тыллар Өкүчү алааһын ыраас ньууругар, суураллыбат сүдү аһыы буолан, сөҥөн сыттахтара…

Ол саҕана бырда быстыбыт  дьоннорунуун, кып-кыра бэйэтэ дойдутуттан арахсан, бытарҕан тымныы түһүүтэ тиийэн кэлээхтээбитэ. Кини кырачаан төбөтүнэн тобулбат кыһалҕа кэлбитин хантан билээхтиэй?

Хараҥа балаҕан, көмүлүөк симик уота уонна сылбырхай уу…Күнү быһа кэтэһэр дьоно им сырдыыта баралларын, үксүн түлүк уутугар баттатан билбэккэ да хаалаахтыыра.Күнүһүн сэмнэх таҥаһынан хаттанан, өлүүтүгэр тиксибит тооромоһунан үссэнэн, анал үлэтин толорон, кэтэҕэ кэкэйэрэ. Аччык ис хам ылыыта, томороон тымныы тыйыс тыалынан чараас таҥас нөҥүө чыпчыхайдыыра, кырачаан оҕо кутун куттуура, куһаҕан бит күлүктүү күөнтүүрэ.Ол халбарыппат хараҥа түгэн өр күүттэрбэтэҕэ.Сааһыары, күн саҥа сылаанньыта мичийэр күнүгэр, ийэтэ оронтон турбатаҕа. Ол күн дьонноро сүөдэҥнэһэн, ийэтин хотон кэннигэр сытааччыларга таһаарбыттара. Ийэтэ киниэхэ анаан хаалларбыт бэйэтин өлүү тооромоһун халыйар харах уутунан былаан үссэммитэ. Кыракый тарбахтарынан, түспүт кыырпахтары быыкаайык ытысчааныгар тарыйа олорбута…

Кэтэһиилээх күлэ-үөрэ мичийбит сайына тиийэн кэлбитэ. Борбуйун көтөхпүт киһи быһыытынан, үлэ-хамнас үөһүгэр оройунан түспүтэ. »Үлэ! Тыыл! Кыайыы!» диэн тылларынан кынаттанан, утуйар ууну умнан, олох иһин охсуһуу кыһалҕата, кыраны-улаханы аахсыбакка, умса-төннө түһэрэрэ.

Бэлиэр кыһалҕаны билбит харахтарынан тулатын сэрэммиттии одуулуура. Ол да буоллар, ол көстөр тумулга уопсай ииҥҥэ кини ийэтэ, эдьиийэ, убайа сыталларын сүрэҕинэн сэрэйэн билэрэ…Быыс буллар эрэ, ким да көрбөтүгэр, онно баар хатыҥар тиийэн, сэмээр тиийэн иһиллиирэ, хараҕын симэн, дьоннорун ойуулаан көрөрө.Былаатын бобуонньуктуу баанан, ийэтэ наҕыллык хааман сайбалдьыйан кэлэн, сымнаҕыыс-сымнаҕас илиитинэн имэрийэн ыксары кууһарын, эдьиийэ дьэдьэн сытынан дыргыйан, тиэтэйэ- саарайа ыаҕайкалаах ааһан иһэн күлэн мичилийэрин, кэнниттэн убайа талах миҥэлээх ойутарын…

Оо, онно кини кыра да эбит. Билигин ким да суох!!! Бары бииргэ бу манна, дойдубутун санатар нуоҕайбыт хатыҥ анныгар сытаахтаатахтара.Кыра да буоллар,кыһалҕаны өйдүүрдүү, ойон туран,улахан киһилии иҥнэҥнээн, алааһын диэки хаама турда. Оонньоммотох оҕо сааһа сайыспыттыы, хатыҥын лабаатын быыһыттан ыраахха диэри одуулуу хаалла…

Олохпут оҥкулларын тулуйан, алааспыт намчы уоруга нуһараҥ чуумпуга сууламмыт. Оонньоммотох оҕо саас кырдала симэнэн, оҕо чугдаарар саҥатынан туолан, дуоһуйбуттуу тунаарар.

Арыпыана. Мукучу.

КЭПСЭЭН

СЭМЭКЭЭН СЭМЭЙ ТАПТАЛА

Евграфова Тамара Семеновна

Киирии тыл

Олох оһуора олус дьиктитик таҥыллар эбит. Күн сиригэр түһүөххүттэн таптал биһигэр бигэнэн, кини сылаас эйгэтигэр иитиллэн, түөрэххин түстэнэҕин, киһи киһитэ буоларга дьулуһаҕын. Ол да иһин буолуо, дьолгун бэйэҥ илиигинэн тутаҕын, өйгүнэн-санааҕынан тиһэҕин, сүрэххинэн-дууһаҕынан айаҕын.

Оҕо эрдэхпиттэн биһиги дьиэ кэргэҥҥэ биэс кыыстан икки улахаммыт  ааппыт биирин муодарҕыыр этим. Ити дьиҥ ис кистэлэҥин кэлин улаатан баран билбитим. Аҕам барахсан дьылҕатыгар көрсүбүт омук кыыһыгар, олоҕор оҥорбут үтүөтүгэр, тыынын салҕаабытыгар олус дириҥник махталын биллэрбит бэлиэтэ эбит.

Онон аҕам санаатын салҕаан, кини ол кыыс туһунан ахтарыттан, сэриигэ сылдьыбыт бойобуой сырыыларыттан, олоҕун кэрчиктэриттэн өйбөр хатаан, сүрэхпэр сыһыары тутан илдьэ сылдьыбыппын, улуу Кыайыы 75 сылыгар тоҕооһуннаран, тапталлаах аҕабыт, сэрии уонна үлэ бэтэрээнэ Тарабукин Семен Семеновичка анаан, оҕолоро, сиэннэрэ, хос сиэннэрэ, аймахтара, дьоно-сэргэтэ ааҕан биллинэр диэн, иитиллибит ытык иэспин төлөөн, анаан-минээн   кэпсээн   таҥан   сурукка тистим.

Сэмэкээн — сүүрбэтигэр сылдьар эдэр киһи. Кини быйыл Ааллаах Үүҥҥэ таһаҕас таһыытыгар ананан, бу унньуктаах уһун айаны эмиэ айаннаан иһэр.  Кини аан бастаан уон сэттэ саастааҕар тылланан барсыбыта, онуоха аргыс таһаҕасчыттара  бастаан эдэрэ бэрт диэн ылымаары гыммыттарын,  уол бэйэтэ холкуоһун бэрэссэдээтэлигэр туруорсан тылыгар киллэрбитэ. Онон Сэмэкээн — сырыыны-айаны билбит, суол  араас күчүмэҕэйдэрин көрсүбүт, айанньыттар суруллубатах сокуоннарын барытын кыайа-хото туппут киһи быһыытынан, эрэх-турах иһэр.  

Сындылҕаннаах уһун айантан бары да улаханнык илиһиннилэр. Саатар,  халлаан тымныйан, аан туман түһэн, суоллара үдүк-бадык көстөр. Ыарахан таһаҕастаах сыарҕалаах аттарын тиэтэтэллэр. Хараҥа буола илигинэ Алдан өрүскэ тиийэр баҕалаахтар. Кинилэр ордук таҥараттан көрдөһөллөрө: балысхан сүүрүктээх Алдан өрүс тааҥнаабатах буоллар диэн.

  Айанньыттар баҕаларын хоту, халлаан хараҥара илигинэ, биэрэккэ тиийэн кэллилэр. Тыын ыла түһэ таарыйа өрүһү сыныйан көрдүлэр да, туман быыһынан ырааҕы кыайан көрбөттөр, онуоха эбии чысхаан тыал киһини курдаттыы үрэр, тымныынан хаарыйар.

Арай Сэмэкээн кытылга көрө түспүтэ, уоллаах кыыс кутаа оттон иттэ сатыы тураллар эбит. Көхсүлэригэр таһаҕастарын сыыһын сүгэ сылдьаллар. Сэмэкээн иһигэр аһына санаата: “Барахсаттар, бу тымныыга тоҥон өлүүһүктэр, эчи таҥастара да чарааһыын!..”

Айанньыттар кэлбиттэрин көрөөт, кинилэр Сэмэкээҥҥэ чугаһаан кэлэн ыйыттылар:

-Үөрэхпитин бүтэрэн, эмчит идэтин ылан соҕурууттан ананан иһэбит. Өрүс тааҥнаан кыайан туораабатыбыт, бука диэн туоратыаҥ дуо? 

         Сэмэкээн эдэр дьону аһына, эмиэ даҕаны сэргии көрдө.

 Кыыс сугун курдук күп-күөх харахтаах, хойуу хаастаах, уурбут-туппут курдук ис киирбэх көрүҥнээх. Уол сулбугур уһун уҥуохтаах,  хаһан да салгын сиэбэтэх  сирэйдээх.

         Сэмэкээн тоҥон ибигирии сылдьар эдэр дьону сыарҕатыгар олорто, бэйэтэ тааҥнаан турар өрүһү аттарын тиэтэтэ-тиэтэтэ күллүргэччи кэһэн, сүүрүүнэн туоруурга сананна. Эдэр кыыс үөрбүт махтаммыттыы көрөр   хараҕа киниэхэ сэниэтигэр сэниэ эбэр. Ити унаарыччы көрөр күөх харахтан Сэмэкээҥҥэ хаһан да билбэтэх иэйиитэ киирэр.

Дьонун, таһаҕастарын, аттарын этэҥҥэ туоратан, дьон түһэр симиэбийэ дьиэҕэ тиийдилэр. Онно уот оттон, чэй өрүнэн аһаан, итии киллэрдилэр.                                            

Уоллаах кыыс Сэмэкээҥҥэ илиилэрин биэрэн махтаннылар:   

-Эн биһиэхэ таҥара кэриэтэ күндү киһи буоллуҥ, биһиги эйигин хаһан да умнуохпут суоҕа.

         Кини, кыыс сылаас илиитин тутан, сүрэҕэ толугуруу мөҕүстэ. “Аны хаһан эмэ бу кыысчааны көрсүөм дуо?.. ” – диэн  санаата.  

         Уоллаах кыыс таһаҕастарын сүкпүтүнэн бара турдулар…

 Ити күнтэн ыла Сэмэкээн өйүттэн-санаатыттан күөх харахтаах эдэр кыыс арахпат буолбута. Оннооҕор түүлүгэр көрөрө, маннык курдаттыы таттарар, ахтар-суохтуур, көрүөн эрэ баҕарар иэйиитэ киирбититтэн бэйэтэ да соһуйар.

Ити эдэр саас маҥнайгы таптала этэ.

Таһаҕастарын туттаран, сынньанар кэмнэригэр баҕар көрүөм диэн бириискэлэргэ сылдьыталаабыта да, таба түбэһэн көрсүбэтэ…

  Тиийиэхтээх сиргэ тиэрдэн испэт уһун айан, суол араас моһоллоро, түлүк ууттан уһуктан эрэр айылҕа дьиктитэ даҕаны Сэмэкээн ахта саныыр санаатын ситимин быспат. Төттөрүтүн төһөнөн ыраатар да, курдаттыы таттарар курдук.

         Саас хаар ууллуута дойдуларын дьэ буллулар. Аҕыйах хонукка сынньанан баран, холкуос түбүктээх үлэтигэр кыттыспытынан барда…

Бэс ыйын саамай ситэн силигилээн турар кэмэ. Сааскы ууттан-хаартан угуттаммыт, ситэри сиигин ситэриммит алаастар, араас дьэрэкээн симэхтэринэн киэркэйэн тупсан аҕай тураллар. Алаас ыалын чуумпу олоҕо бу көҕүөр солкоҕо сууламмыт айылҕалыын алтыһар курдук, барыта нуурал-нусхал, нарын-наскыл. Арай дөрүн-дөрүн оҕус айаатааһына, сылгы кистээһинэ, ньиирэй мэҥирээһинэ, ынах хомуйар оҕо һайдыыр саҥата дьикти муусука тыаһыгар майгынныырдыы кэрэтик иһиллэр. Оннооҕор төгүрүк күөлгэ балык тахсан чалым оонньуура, чыычаахтар уйа туттан, оҕолорун аһатан  чубугураһаллара, дьэрэкээн ойуулаах үрүмэччилэр көтө дайаллара, тооппоор аһыҥалар таһаарар дорҕоонноро алаас иһин толороллор.

Маннык үтүө кэмҥэ нэһилиэк дьоно аҕыс ыйдаах аам-даам тымныыны этэҥҥэ туораан, күөх сайыны көрсөр үрүҥ тунах ыһыахха мустан сэлэлии олордулар.

Сэмэкээн эмиэ доҕотторун кытта ыһыах күрэҕэр кыттаары кэллэ.

Холкуостарын бэрэссэдээтэлэ Ньукулай Сэмэнэбис ыһыах дьонугар, дьоһуннаахтык туттан туран, аан дойду балаһыанньатыттан, оройуон сыллааҕы көрдөрүүлэриттэн сиһилии билиһиннэрэн баран, холкуостарын үлэтин ситиһиилэрин ырытта уонна туох соруктар туралларын тоһоҕолоон бэлиэтээтэ. Ити кэнниттэн үөрүүлээх быһыыга-майгыга бастыҥ холкуостаахтарга кыраамыка сурук туттартаата. Сэмэкээн эмиэ наҕараадаланна. Табаарыстара кэлэн илии тутуһан эҕэрдэлээтилэр.       

Онтон түһүлгэлээн олорор ыһыах дьонугар барыларыгар үтэһэлээх эмис эт, кырылыы кыынньар кымыс түҥэттилэр. Кэпсэтии-ипсэтии күйгүөрэ түстэ.

Ити олордохторуна аттаах наарыһынай тиийэн кэлэн, Ньукулай Сэмэнэбискэ сурук туттарда уонна дьон истибэтин курдук тугу эрэ кэпсээтэ. Онтон тута атын миинээт, салгыы айанныы турда.

Ньукулай Сэмэнэбис хайдах эрэ дьүһүнэ уларыйан хаалла, туох эрэ санааҕа баттаппыт курдук көрүҥнэннэ.

Онтон түһүлгэ иннигэр тахсан, хайдах эрэ курус куолаһынан:      

          -Фашисткай Германия сэриилэрэ сарсыарда түөрт чаас сүүрбэ мүнүүтэҕэ  биһиги Аҕа дойдубутугар сэрэппэккэ сэриинэн саба түстүлэр, — диэн суоһар солуну иһитиннэрдэ.

            Ыһыах үөрүүтэ тута умулунна. Хара былыт саба халыйарын курдук, эмискэ үөрүү хомойуунан, кутурҕанынан солбулунна. Бу ыар сонун дьон сүрэҕэр соһуччу соһуйуу, хомойуу кыһарҕанын дириҥник тарҕатта.

  Сэмэкээн ыһыах күнүттэн саҕалаан, сэриигэ ыҥырылларын кэтэһэр буолбута. Бу эдэркээн,  күөгэйэр күнүгэр сылдьар уол, суостаах сэриигэ Аҕа дойдутун көмүскүү, ытык иэһин толоро барарын санаатаҕына утуйар уута көтөрө, икки хараҕа суох аҕата, икки балта хайдах ыал буолан олороллор диэн санааргыыра.

  Кэтэһиилээх кэм өр күүттэрбэтэҕэ.

 Сэмэкээн холкуос оттуур ходуһатын сиэрдийэтин абырахтыы сылдьыбыта. Хараастыйар санаатын бу киэҥ алаас кэрэ көстүүтэ, үрдүк мэҥэ халлааҥҥа көрүлүүр күөрэгэй дьиктилээхэй ырыата аралдьытара. Тыа саҕатыгар саҥардыы тыллыбыт сардаана сибэкки, күлүмнүү оонньуур күн уотугар кыыһара көрүөхтэн дьикти үчүгэй этэ. Бу тэтэгэркээн сибэккичээни сугун курдук күөх харахтаах, аатын да ыйытан билбэтэх, омук кыыһыгар тэҥнии санаабыта. “Быйыл сэриигэ ыҥырыллыбакка таһаҕас тиэйэ Ааллаахха бардахпына, хайаан да булан көрсүөм…”- диэн санаатын ситимин аттаах кыыс иһэрэ быспыта.

 Сэрэйбитин курдук, сэбиэт сэкирэтээрэ бэбиэскэ суругу туттарбыта, сарсын кимнээх ыҥырыллан хонтуораҕа мусталларын иһитиннэрбитэ. Кинилэр истэригэр холкуос саамай бастыҥ үлэһиттэрэ, ыал аҕалара, бэйэтин курдук ыал буолбатах эдэр дьоннор, бииргэ оонньообут табаарыстара баалларын истибитэ.

Сэмэкээн сиэрдийэтин абырахтаан бүтэрэн баран, оҕо эрдэҕиттэн кута-сүрэ тохтуур, сөбүлээн сынньанан ааһар, баараҕай улахан тииттээх алааһыгар барбыта.

Бу тиити олус сөбүлүүрэ, суон лабааларыгар хатаастара, бары кыһалҕатын, үөрүүтүн-хомолтотун бу тииккэ кэпсиирэ, кини анныгар сытан эрэ сынньанара. Хас кэллэҕин ахсын тиит маһа суугунуу көрсөрө.

Сэмэкээн тиитигэр кэлэн, сэриигэ барарын туһунан кууһан туран кэпсээбитэ, онтон илдьиркэй сонун сыыһын тэлгээн, анныгар олорон эрэ санаабыта: “Дьиэ-уот туттубакка, кэргэн ылбакка, оҕо төрөппөккө, олохпун салгыыр кэнчээри ыччата суох, уоттаах сэриигэ баран эрэбин…”

Онтон ойон туран:

-Өллөхпүнэ, саатар тиитим барахсан, биир уол оҕо олорон ааспыта диэн билэр-билбэт дьонум-сэргэм көрдүннэр диэн, эн суон умнаскар бэлиэ хаалларабын,  -диэн көрдөспүтэ уонна сүгэнэн олук охсон аатын, күнүн-дьылын суруйбута.

Сэмэкээн, хайдах эрэ сиик буолан симэлийэн сүппэт буоллум, аатым-суолум сүгүрүйэр тииппэр хаалла диэн, ити бэлиэ суруйбутуттан эгди буолбута.

Тиитин дөксө төгүл кууспута:

-Тыыннаах эргиллэн кэллэхпинэ көрсүһүөхпүт, — диэн ботугураабыта.

         Онуоха тиитэ кини саҥатын истэрдии чуумпурбута.

         Кини, хараҕа ылбат буолуор диэри тиитигэр   далбаатыы-далбаатыы, дьиэтин  диэки хаампыта.

 Дьиэтигэр тиийэн, Аҕа дойду сэриитигэр ыҥырыллыбытын туһунан икки хараҕа суох аҕатыгар кэпсээтэ.

Аҕата эрэйдээх тугу да утары этэр кыаҕа суох буоллаҕа, арай саҥата суох соҥуйан олорон: “баар суох иитэн олорор оҕом хайдах сылдьаахтыыр, онтон биһиги кинитэ суох хайдах олоробут?..” – диэн бэйэтиттэн бэйэтэ ыйытар курдук иһигэр санаахтаата уонна көмүскэтин уутун кистээн соттунна.

Онтон сыыйа кэҥээн, хайдах салгыы олоруохтарын туһунан сүбэлэстилэр. Сайынын сайылыктарыгар сайылаан баран, бииргэ төрөөбүт убайын аахха көһөн кыстыыр сөп диэн быһаардылар.

 Сэмэкээн аҕата Сыыдам Сэмэн эдэр сааһыттан бу хараҕын дэҥниэр диэри Өйдөөх Өлөксөй баайга сылгыһытынан үлэлээбитэ. Кини бэйэтин кыанар тэтиэнэх киһи этэ, айылҕаттан сылгы майгынын билэр, сылыктыыр дьоҕурдааҕа, ол иһин буолуо, сыл ахсын биир да кулуну, биэни энчирэппэккэ көрөрө. Бастыҥ сылгыһыты хаппырыыс, киппириис майгыннаах Өйдөөх Өлөксөй бэйэтиттэн араарбакка илдьэ сылдьыбыта.

Биирдэ кини көрөр–харайар үөрүттэн алта сыл курулаабыт байтаһын биэтэ сүтэн хаалбыт. Аһыыр алаастарын сирийэн көрөн, уоруйахтар илдьэ барбыт суолларын хайан баран, тойонугар кэлэн тыллаабыт. Онуоха тойоно: “Биэс хонугунан булан аҕалан, бу мин сэргэбэр баайыахтааххын!” – диэн кытаанахтык сорудахтаабыт уонна туттарыгар анаан харчы биэрбит. Сэмэкээн аҕата Сыыдам Сэмэн атын үрдүгэр түһэн, уоруйахтар ир суолларын ирдээн, тор суолларын  тордоон эккирэтэн арҕаа эҥэргэ тиийбит. Аата-суола сураҕырбыт Салыҥнаах Илиигэ бэйэтигэр хоно тиийбит. Дьиэлээх киһи хата баар эбит. Сыыдам Сэмэн туох соруктаах кэлбитин кэпсээбит уонна суоллара бу эҥэр кэлэн сүппүтүн эппит уонна: “Дьэ, Эн үрдүк ааккар, суон сураххар аат ааттаан кэллим, тойонум Кыһыл Сис баайа Өйдөөх Өлөксөй көмөлөстөҕүнэ кини көмөлөһүө,  буллаҕына кини булуо диэн ыытта уонна кэһиитин бу чиэппэр арыгы, харчы ыытта”, диэбит. Онуоха дьиэлээх киһи: “Этэрин эттиҥ да ыарахан көрдөһүү эбит,        хайыахпыный, үтүө киһи көрдөһүүтүн ылынар буоллаҕым”- диэн сөҥөдүйбүт.

Сарсыныгар Салыҥнаах Илии биэни көрдүү баран хаалбыт уонна үһүс күнүгэр киэһэ кэлэн байтаһын биэни булан аҕалан сэргэҕэ баайбытын эппит. Сыыдам Сэмэн баһыыбалыыр, махтанар. Хоммокко да эрэ түүннэри биэтин ылан дойдулуур.

 Ити курдук кини бэһис күнүгэр тойонун сэргэтигэр биэтин аҕалан баайар. Кырдьыга, булугас өйүнэн, дьону кытта сатаан кэпсэтэр дьоҕурунан, куттамсаҕа суох буолан, байтаһын биэни Салыҥнаах Илии курдук киһиттэн, бэйэтиттэн баран мүччү туттаран ылбыт.

Ол бэйэтэ, сылгы эккирэтэ сылдьан, тиит мас мутугар хараҕын дэҥнээн, бу балаҕан иһин манаан олорор. Барар сирэ баҕана үүтэ, кэлэр сирэ кэлии үүтэ да буоллар, оҕолорун бэйэтэ көрөн-истэн улаатыннарда. Кэргэнэ Настаа кыра кыыһын төрүүбүн диэн хаана тоҕо түһэн өлбүтэ. Икки улахан оҕолорунаан — уола уон, кыыһа алта саастаахтара —  эһээкий кыыстарын бэйэлэрэ көрбүттэрэ-харайбыттара, улаатыннарбыттара. Билигин чороччу улаатан эрэр кыысчаан эдьиийигэр көмөлөһөн ирбинньиктэнэр.

Сыыдам Сэмэн Настаатын кэргэн ылбыта эмиэ туһунан остуоруйалаах.          

Арай биирдэ эдэр сааһыгар күннээн сылгыһыттыы сылдьан, биир үөр сылгыларын сүтэрэн, үрэҕи батыһан көрдөөн, хараҥаҕа ылларбыт. Үрэхтэн от тиэйбит сыарҕа суола тахсыбытын батыһан барбыт. Син балачча барбахтаабытын кэннэ кэҥэс соҕус алааска киирбит. Нөҥүө, сыыр аннынан балаҕан көстүбүт. Ыал олорор бэлиэтэ — оһох буруота унаарыйар эбит. Илистэн, аччыктаан, тоҥон иһэр сылгыһыкка ол буруо олус күндү буолбут. Миинэн иһэр атын сэргэҕэ баайаат, балаҕан аанын аһан киирбит.

 Ыаллара киэһэ аһылыктарын аһыы олороллор эбит. Сыыдам Сэмэн сыгынньахтанар, аан таһынан баар ороҥҥо олорор. Дьиэлээх киһини кытта кэпсэтэр. Ол кэпсэтэ олорон көрбүтэ, бу ыаллар икки сиппит  кыыстаахтар эбит. Олортон биир кыыһы сөбүлүү көрбүт. Дьиэлээхтэр аһылыкка ыҥыраллар. Ирэ-хоро дьэ кэпсэтэллэр. Аҕалара бэрт сытыы-хотуу, сэргэх сэбэрэлээх уолу кэрэхсии көрөр. Ыйыталаһан, тоокколоһон уол сылгыһытын, кэргэнэ суоҕун билэр.  Итинэн сэдиптээн, : “күтүөт гыммыт киһи…”- диэн санаа киирэр. Онон  “Хонон бар!” диэн дьиэлээхтэр аҕалара этии киллэрэр. “Сылгылар тыал түспэт сиригэр бүкпүт буолуохтаахтар, сарсын халлаан сырдаабытын кэннэ, бэҕэһээ батыспыт үрэҕин уҥа өттүнэн таҕыстаххына хотоол сиргэ сайын от бөҕө үүммүтэ, баҕар, онно сылдьаллара буолуо”- диэн сүбэлээбитэ.

Сыыдам Сэмэн хонор буолбут, таһырдьа тахсан атын далга ыытан аһаппыт. Атын тэрилин дьиэҕэ киллэрэн, куурда уурбут. Дьиэлээх киһилиин сэлэһэ түһэн баран,  утуйбуттар. Сылгыһыт уол утуйбакка эрэйдэнэр: “ити номоҕон көрүҥнээх кыыстарын кэргэн ылбыт киһи…” дии саныыр.

Сарсыарда туран, бараары, атын ыҥыырын, үүнүн бэрийэр кэмигэр ийэтэ кыра кыыһын илдьэ хотоҥҥо,  онтон хаһаайын таһырдьа тахсаллар. Өлүү түбэлтэлээх Сыыдам Сэмэн сөбүлүү көрбүт кыыһа иһит сууйа хаалбыт.

Дьоно киирэн кэлиэхтэрэ диэбит курдук, өрүсүһэ, хап сабар кыыстан ыйытар: “Мин эйигин көрөөт сөбүлээтим, кэргэн кэл диэн ыйытарым буоллар, хайыаҥ этэй?”. Онуоха кыыс сэгэс гынан мичээрдиир.

Салгыы кэпсэтии тахсыбат, аҕалара киириитигэр, бакаалаһан баран,  Сэмэн таһырдьа тахсан барар. Атын көлүнэн сылгыларын көрдүү, олохтоох киһи ыйбыт сиринэн баран, аһыы сылдьалларын булан ылар.

Онон “ дьол хараҕа суох” этии сөптөөх эбит диэн иһигэр санаабыт.

Ити курдук сылгы үөрүн көрдүү сылдьан, Настаатын көрсөн, атын нэһилиэктэн кэргэн ылбыт.

Кэргэнэ өлүөҕүттэн муор-туор олохтонно эрээри, оҕолорун  син улаатыннарда, бары туһа дьоно буоллулар. Харахтааҕа буоллар ыал тэҥинэн ньир-бааччы олоруо эбиттэр. Ол да буоллар Сыыдам Сэмэн Сэмэкээнинэн сирдэтэн киирэн, алааһыгар от оттуур, уокка оттор мастарын бэлэмниир. Ону тэҥэ уолун батыһыннара сылдьан, дьиэ-ис тас үлэтигэр барытыгар үөрэттэ, туулуурга-ардьаахтыырга, куобахха туһах, сохсо иитэргэ эмиэ уһуйда. Кыһалҕалаахтык да олордоллор, күннээҕи түбүктэн ордорон, улаатан эрэр кырачаан кыыстарыттан күннэрэ-ыйдара тахсар.

Сарсыарда эрдэлээн турдулар. Сэмэкээн сып-сап хомунна.

Аҕата эрэйдээх: ”Өстөөхтөргүн өһөрөн, кыайан-хотон этэҥҥэ эргилин, биһиги этэҥҥэ убайым ааҕы кытта сөрөһөн олоруохпут, биһиэхэ санааҕын уурума” – диэн атаарар тылын эттэ.

Балтылара барахсаттар күрүөлэрин ааныгар диэри батыһан таҕыстылар. Иккиэннэрин Сэмэкээн эр биир көтөҕөн, кууһан ылла, сырылаччы сыллаталаата. “Этэҥҥэ олоруҥ, аҕаҕытыгар көмөлөһүҥ, миигин суохтаамаҥ, сотору кэлиэм”- диэхтээтэ уонна ыллык суолга киирэн бара турда.

Көс сири өр гынан хаампакка, бөһүөлэккэ тиийэн кэллэ. Тута оскуола салгыытыгар баар хонтуораҕа киирдэ.

Нэһилиэк бастыҥ, баар суох, үлэни кыайыгас, доруобай дьоно, барыта сүүрбэччэ киһи, байыҥкамаакка ыҥырыллан мунньустан эрэллэр эбит. Кинилэр ортолоругар табаарыстара Бүөккэ, Сэргэй бааллар.

Сотору сэриигэ атаарыы миитинэ буолла. Холкуос бэрэссэдээтэлэ Ньукулай Сэмэнэбис кинилэргэ туһаайан, кылгас соҕустук, санааларын өрө көтөҕөрдүү, олус долгутуулаахтык тыл эттэ уонна түмүгэр: “Ийэ дойдугутун хааннаах талабырдьыттартан хорсуннук көмүскээн, этэҥҥэ эргиллэн кэлиҥ! ”- диэн баҕатын тиэртэ.

Атаарыы ыарахан чааһа бүрүүкээтэ. Ытаһыы-соҥоһуу, киһи уйулҕата хамсыыр айдаана тоҕо тардылынна.

Сорохтор эргиллибэттии баралларын сүрэхтэрэ-быардара таайара, тиһэх төгүлүн көрсөллөрүн сэрэйэллэрэ. Сорохтор эрэх-турах сананаллара, сотору кэминэн өстөөҕү кыайыахпыт, төннүөхпүт диэн эрэнэ саныыллара.

 Сотору        хамаанда иһилиннэ, сэриигэ ыҥырыллыбыттар ботуоҥкаларын сыыһын көхсүлэригэр сүгэн, айан суолугар киирэн төрөөбүт төрүт сирдэриттэн, ахтылҕаннаах алаастарыттан арахсан, дойдуну өстөөхтөртөн көмүскүү бара  турдулар.  Дьонноро эрэйдээхтэр сайыспыттыы көрөнхааллылар.

Арай эмискэ атаарааччылар быыстарыттан биэстээх уолчаан ийэтиттэн төлө көтөн: “Аҕаа! Аҕаа!”- диэн ытыы-ытыы эккирэтэн иһэрин көрөн барыларын сүрэҕэ айманна. Аҕата тохтоон, утары баран, оҕотун көтөҕөн ылан, түөһүгэр ыксары кууста уонна сыллыы-сыллыы уоскутардыы кулҕааҕар сибигинэйбитэ. Оҕо барахсан аҕата тугу эппитин өйдөөбүт курдук суол ортотугар туран хаалла…

Сэмэкээн төрөөбүт төрүт сириттэн арахсан, ыраатан истэҕин аайы муммут оҕо курдук буолла. Кини оскуола боруогун атыллаабатах, үөрэммэтэх буолан улаханнык эрэйдэнэр. Төһө да Ааллаах таһаҕаһын таһыытыгар  сылдьыбытын иһин нууччалыы билбэт. Онуоха эбии улахан тардыас. Онон элбэхтик кэпсэппэт буолара. Арай доҕотторун Сэргэйдээҕи кытта күлэ-үөрэ илиитин-атаҕын көмөлөһүннэрэн кэпсэтэрэ. Дьиҥинэн Сэмэкээн сүрдээх көрүдьүөстээх, сыыдам, сытыы, булугас өйдөөх. Оскуолаҕа сылдьар табаарыстарыттан буукубаны үөрэттэрэн, аатын суруйа үөрэммитэ. Онтон ырыаны-хоһоону истибитин тута өйдүүрэ, ахсаан суоттааһыныгар оҕолортон хаалсыбата. Дьиэтээҕи олоҕор ийэтэ эрдэ өлбөтөҕө буоллар, үөрэҕи ылыах оҕо, үөрэҕэ суох хаалбыта.

Түүннэри-күннэри тохтообокко айаннаан, Уралга биир станцияҕа кэллилэр. Буойастан түһэллэрин кытта тус туһунан бөлөхтөргө арааран, стройдатан илдьэ бардылар.

Манна кэлэн Сэмэкээн полкатааҕы  оскуолаҕа саллаат кытаанах үөрэҕин барда. Нууччалыы билбэтэ, тардыаһа киниэхэ улахан мэһэйи үөскэттэ. “Налево!”, “Направо!” онтон да атын хамаанда тылын өйдөөбөккө мөҕүллэр. Онтон дьону үтүктэн, мэлдьи  өйүгэр ботугураан, хатылаан, сатыыр буолла.

Биирдэ ол сылдьан, сахаҕа майгынныыр уолу көрөн, киниэхэ тиийэн сахалыы ыйыппыта: “Сахаҕын дуо?”.  “Сахабын!” диэбитигэр Сэмэкээн  наһаа үөрдэ,  аймаҕын булбут курдук сананна.

Бүлүүттэн кэлбит Михаил диэн эбит. Киниттэн икки эрэ сыл аҕа эрээри, дойдутугар кэргэнин, кыыс оҕотун хаалларан кэлбит.

Ити күнтэн бииргэ сылдьар буоллулар. Киэһэ кэккэлэһэ сытан эрэ ботур-ботур кэпсэтэллэр, дойдуларын ахталлар.

Михаил орто үөрэхтээх буолан, Сэмэкээн аатыттан сурук суруйан дьонугар ыытар. Онтон Сэмэкээн кини кэргэнин, оҕотун ахтан эрэйдэнэрин көрөрө, аралдьыта сатыыр. Саҥа билсибит доҕоро нуучча тылыгар үөрэтэр, күннээҕи наадалаах тыллары биллэрдэ. Онон дьон тэҥинэн кыһалҕатын быһыта-орута да буоллар кыратык быһаарсар буолла.

Сэмэкээн оҕо эрдэҕиттэн үлэҕэ-хамнаска эриллибит, ыраах айаҥҥа сылдьан буспут-хаппыт, араас моһоллору туораабыт буолан, илиитигэр күүстээх, кыраҕы харахтаах, сып-сап туттунуулаах, дьулуурдаах-тулуурдаах буолан, ручной пулеметка бастакы нүөмэринэн талылынна. Кытаанах эрэсиимнээх үөрэтиигэ походтарга пулеметун санныттан түһэрбэккэ, хайа да бэйэлээх ардахха-силбиккэ иҥнибэккэ сылдьарынан, сыалы сыыспакка таба тутан ытарынан, окуопаны түргэнник хаһарынан, уоту түргэнник отторунан, түргэнник сүүрэринэн-хаамарынан бастыҥнар кэккэлэригэр киирдэ.

Улаханнык соҕотохсуйуох киһи, хата, сахалыы тыллаах доҕордонон Сэмэкээн астынан ахан сылдьар.

Биирдэ табаарыһа Михаил ыйытта: “Тоҕо кэргэннэммэтэххиний? Көстөр дьүһүнүн киһи сирбэт киһитэҕин,  олох олорорго бэлэмнээх киһи курдук көрөбүн”.

Онуоха Сэмэкээн үөһээ тыыммыта уонна Ааллаахха таһаҕас тиэйэ бара сылдьан, күөх харахтаах кыыһы көрбүтүн, өйүгэр-санаатыгар ол кыыс иҥмитин, ол кыыһы көрүөн баҕарарын туһунан кэпсээтэ.

Михаил күүппэтэҕин истэн соһуйда уонна ис иһиттэн бигэтик эттэ: “Мин санаабар, Эһиги көрсүөххүт”.

Ити кэпсэтии кэнниттэн Сэмэкээн ханна уонна хаһан көрсүөхтээҕин ыраланар буолла.

Байыаннай үөрэхтэрэ бүтэрэ чугаһаата.

Табаарыһынаан Михаиллыын биир полкаҕа түбэһиэхтэрин баҕараллар да, баҕа санаалара туолбата. Михаилы эрдэ фроҥҥа инники кирбиигэ ыыттылар. Сэмэкээн доҕорун батыһа көрөн хаалбыта.  

Кини бэлэмнэнии үөрэҕин толору баран, 125-с стрелковай полк састаабыгар киирэн, Харьковскай уобалас Чугуев куорат оройуонугар айаннаата.

Ручной пулеметун санныгар сүгэн, көһүнэн сири сатыы хаамар сыралаах. Онуоха эбии сыралҕан куйаастан хара көлөһүнэ тохтор, тамаҕа хатар, уу иһиэн наһаа баҕарар. Хата сотору биир дэриэбинэҕэ кэллилэр.

 “20 мүнүүтэлээх сынньалаҥ! ”- диэн хамаанда иһилиннэ.

Сэмэкээн, уу көрдөһөн иһээри, түбэһиэх олбуор аанын аһан, тэлгэһэҕэ киирээт хаһытаата: “Вода! Вода!”.

Онуоха дьиэттэн хомуос туппутунан эдэр дьахтар таҕыста, Сэмэкээҥҥэ чугаһаан иһэн, хомуоһун элитэн кэбистэ уонна сүүрэн кэлэн, моонньугар иилистэ түстэ.  “Семен! Семен! Ты живой!”- дии, дии кууспаҕалыыр.       

Сэмэкээн бастаан олус соһуйан, кэннинэн чинэрийиэх курдук туттан иһэн, өйдөөн көрбүтэ: санаа ымыыта оҥостубут, күн сиригэр көрсүбүт  күндү киһитэ, күөх  харахтаах кыыһа эбит. Кини кыыс айманарын оргууй уоскутта.             

Иккиэн олус долгуйбуттар, Сэмэкээн сэриигэ баран иһэрин быһыта-орута да буоллар кэпсээтэ.

Кыыс, дьиэҕэ киллэрэн, ийэтигэр тугу эрэ ытамньыйа-ытамньыйа быһааран  эттэ. Быыс иһиттэн ийэтэ тахсан, Сэмэкээн илиитин ыга тутан туран: “Кыысчааммын, Тамарабын, соҕотох оҕобун, быыһаабыккар махтанабын ”, — диэмэхтээтэ. Кыыс, түргэн соҕустук ас сыыһа таҥаска сулаат,  Сэмэкээн ботуоҥкатыгар укта.

Төһө даҕаны бу дьиэттэн тахсыан баҕарбатаҕын иһин, уоттаах сэриигэ баран иһэр киһи өр тардыллара табыллыбат буоллаҕа. Быраһаайдаһаат тахсан барда, уулуссаҕа тахсыбыта хайы үйэ субуруччу туран эрэллэр эбит. Сүүрэн иһэн, кэннин хайыһан көрдө — тэлгэһэ таһыгар тахсан ийэлээх кыыс тураллар.     

Сэмэкээн бу соһуччу көрсүһүүнү таҥара бэлэҕин курдук санаата, өр кэмҥэ бу көрсүһүү өйүттэн-санаатыттан тахсан биэрбэтэ.

Чугуев куоракка чугаһаан истэхтэрин аайы сэрии дорҕооно иһиллэр буолла.

Сотору Сэмэкээннээҕи тыаҕа тохтоттулар. Хамандыырдара улахан хапсыһыыга киирэллэрин, Чугуев куораты өстөөхтөртөн босхолуулларын туһунан иһитиннэрдэ. Бу тыаҕа хас да хоннулар, сэриилэһэр сэптэрин бэлэмнээтилэр, кимэн киирии албастарын үөрэттилэр.

Биир күн Сэмэкээни иккис нүөмэрдээх ручной пулеметчигын кытта билиһиннэрдилэр, хата, кини, үөрүөн быатыгар, эмиэ бэйэтин курдук бэрт судургу нуучча уола буолла. Алексей, аҕыйах саҥалаах, Челябинскайга төрөөбүт эдэр киһи эбит. “Мы сибиряки, земляки!” – диэн доҕорун булбут киһи курдук үөрэр.

Сэмэкээн нууччалыы сыыһа-халты да саҥардар, тардыалатан бэрт эрэйдээхтик да кэпсэттэр, Алексейы уонна бииргэ сылдьыһар саллааттарын кытта син быһаарсар. Саллааттар, биир өлүүгэ да сырытталлар, сыһыаннара араас, сорохтор атаҕастыах да курдук тутталлар. Сэмэкээн, хата, элэккэй майгытынан, көмөлөһөр үтүө санаатынан сотору бэйэ киһитэ буолбута. 

Сотору сэрии кутаатыгар киирии буолара билиннэ.

Түүнүн саһан кэлэн, окуопаҕа киирдилэр. Бастаан, окуопаттан ытыалаһа сыттылар. Онтон:  “Ура! За Родину! За Сталина!”- диэн ньиргиэр хаһыы иһиллэрин кытта саллааттар, окуопаттан ойон тураат, иннилэрин диэки ыстаннылар.

Сэмэкээн дьону батыһан эмиэ сүүрдэ. Буулдьа чуп-чуубурҕас, сирэйин-хараҕын сиритэ-хайыта көтүөх айылаах, хараҕын кырыытынан көрдөҕүнэ, кэккэлэһэ сүүрэн иһэр табаарыстара табыллан охтоллор. Киһи кута көтүөх алдьархайа ааҥнаата.

Кини, өстөөҕү таптарбын диэн,   пулеметынан ытыалаан куһуйа-куһуйа иннин диэки сүүрэр, арай эмискэ киниттэн чугас снаряд түһэн эһиннэ. Онуоха кини пулеметун туппутунан сууллан түстэ.

          Өйдөммүтэ, хата, бааһырбатах эбит.  Тура охсоот, табаарыһын Алексейы көрө түстэ, арай киһитэ умса түһэн сытар,   өлбүт дии санаат, иннин диэки түһүнэн кэбистэ.

          Онно икки өттүттэн күүстээх хапсыһыы буолла. Элбэх саллаат  өстөөх буулдьатыттан оҕунна. Ол да буоллар, Чугуев куораы босхолоотулар.

Сэмэкээннээх роталара көс кэриҥэ тэйиччи турар тыаҕа тахсан бөҕөргөтүнэн окуопа хастан сыттылар.

Маарыын сарсыарда кэпсэппит табаарыстарыттан аҕыйах киһи ордубутун көрөн улаханнык соһуйда, харааһынна.

Ордук  Алексейын сүтэрэн, курус санааҕа баттатан санаарҕыы аҕай олордоҕуна,  арай киһитэ бу иһэр эбит.

Үөрүү  улахана манна буолла. Алексей снаряд эстибитигэр кыл түгэнэ     Сэмэкээн сууллан эрэрин көрөн ылаат, бэйэтэ өйүн сүтэрэн сууллубут.   

Доҕоругар тыыннаах хаалбытыттан үөрүүтүн этээри саҥарбыта, арай Сэмэкээн тардыалаппат буолан хаалбыт эбит. Иҥнигэһэ суох саҥарар буолбутун дьиктиргээтэ.   “Тугум төлө барбыт буоллаҕай… ”- диэн санаата.    

Ити курдук ыраах Саха сириттэн сылдьар алаас уолун бастакы сүрэхтэниитэ этэҥҥэ ааста.

Иҥнибэккэ саҥарар буолбутуттан эрдийэн, Сэмэкээн биир өлүүгэ сылдьар табаарыстарыгар санааларын көтөҕөөрү, араас көрүдьүөстээх кэпсээннэри, хайдах бултаабытын эҥин туһунан илиитин-атаҕын хамсанан көмөлөһүннэрэн кэпсиир буолла.

Биирдэ кини эһэни харахха түһэрэн бултуур этим диэн кэпсээри: “Медведь глаза попал” , — диэтэ. Доҕотторо бастаан өйдөөбөтүлэр, онтон күлэн тоҕо бардылар . Сонно тута Сэмэкээни, өйдөнөр да түгэн биэрбэккэ, биэстээх алтан харчыны маска кыбытан сыал ыттардылар. Онуоха кини уолуһуйбакка, үчүгэйдик сыалыгар киллэрэн баран, чыбыыһын тардан кэбистэ. Көрдөҕүнэ харчы өрө ыһыллан сиргэ түстэ. “Табыллан түстэ ини” — диэн саныы турдаҕына, доҕотторо сүүрэн тиийэн   булан аҕалан көрдөрдүлэр, ортотутар буулдьа түспүт суола хаалбыт. Ону көрөн бары бэркиһээтилэр, сөхтүлэр, сорохторо салыннылар да быһыылаах.

  Ити түгэн кэнниттэн биирдэ борук-сорук буолуута хамандыыра ыҥыттаран ылан, сүгэһэр термос туттаран кэбистэ. Полевой байыаннай куукунаттан ас аҕала барарын Сэмэкээн өйдөөтө. Урут ас аҕала барбыт саллааттар сороҕор төннүбэттэрин өйдөөн сүрэҕэ мөҕүл гынна.

Табаарыстара сэрэттилэр: “Семен, сэрэхтээхтик сырыт. Снайпер сойуолаһар дииллэр. Таҥара көмөтүнэн!”.  Уонна полевой куукуна ханан баарын сирийэн  быһааран биэрдилэр.

Сэмэкээн хараҕар барыахтаах сирин ойуулаан көрбүтэ уонна иһигэр быһаарынна: ханан сыыллыахтааҕын, хайдах сүүрүөхтээҕин, туохха саһыахтааҕын, ханна өстөөх снайпера саһан сытыан сөптөөҕүн. Үрүҥ айыылартан араҥаччылыылларыгар көрдөһө санаата уонна, аргыый бинтиэпкэтин ылаат,   мүччүргэннээх айаҥҥа турунна.

Халлаан хараҥаран эрэринэн туһанан снаряд түспүт оҥхойугар диэри сыыллар уонна, ол оҥхойго сытан эрэн, өстөөх снайпера ханан сытарын быһаарарга сорунар.

Эмиэ тула өттүн көрүнэр, арай тэһитэ ытыллыбыт кааска сытар эбит, ону бэйэтин диэки талаҕынан соһон ылла, уонна уҥа өттүн диэки сыылан иһэр курдук хамсатта. Эмискэ буулдьа   “ чуҥ! ” гына түстэ. Кааска уҥа өттүн таарыйан ааспыт, онон сылыктаан снайпер киниттэн уҥа сытарын быһаарда.   

“Аны хайдах албынныыбын?..” диэн толкуйдаата. Онтон каасканы талаҕар ыга баайан баран, көстөр гына уҥа утары аста уонна, буута быстарынан сүүрэн, снаряд оҥхойугар түстэ. Аны кылгас соҕус эниэни туораатаҕына, хотоол аппатыгар куукуната баар буолуохтаах. “Уол оҕо ханна өлбөтөҕөй, биир сымыыт ханна сытыйбатаҕай!..”- дии санаат, эниэни таҥнары түһүнэн кэбистэ. Дьэ эбээт, доҕоор, буулдьалар чуһуурбаттар дуо, сиирэ-халты түһэллэр. Хата кини дьолугар хотоол сир кэллэ, ол устун сыыллан куукунатыгар тиийдэ.

Тиэрмэһигэр толору ас кутан биэрбиттэрин сүгээт, барар суолун билэр киһи быһыытынан, сэрэхтээхтик, ардыгар сыыллан, сороҕор сүүрэн, оҥхойтон оҥхойго түһэн, онно хорҕойон, чааһыгар этэҥҥэ тиийдэ.

Бу түбэлтэ кэннэ Сэмэкээн уута көтөн утуйан биэрбэккэ эрэйдэннэ. Кини ити сырыытын эргитэ саныыр, өстөөхтөр киһини  адьас булт курдук сонордоһоллор эбит диэн сөҕөр.

Биирдэ оҕо сылдьан бастакы куһун эккирэтиһэн бултаабытын санаан кэллэ.

Саас этэ. Аҕата эрэйдээх: “Аллараа күөлбүтүгэр кустар түстүлэр, саҥалара иһиллэр”- диэн эппитэ. Биир уостаах саатын биэрбитэ уонна:                 “Харахтаах киһи, бараҥҥын бултаан кэл”,- диэн соруйбута. Сыыдам Сэмэн харахтаах эрдэҕинэ сааскы куска бултуйарын санаатаҕа буолуо,  үөһээ тыынан ылбыта.

Сэмэкээн, саа туппут үөрүүтүгэр, сыыры таҥнары сүүрэн түһэн иһэн, кустар күөл куула өттүгэр уста сылдьалларын көрбүтэ. Омунугар төҥкөччү туттан, тыа  диэки  сүүрбүтэ. Тыанан хаххаланан, кустарга чугаһаабыта уонна сыыллан киирбитэ. Кини сааскы инчэҕэйтэн иҥнибэккэ, быыһыгар сытан ыла-ыла үөмпүтэ.

Онтон төбөтүн өндөтөн кустарын көрөр, бу сытар сириттэн ытарга толкуйданар. Кустара сэрэхтэрэ сүрдээх, сотору-сотору иһиллиир курдук тутталлар.

 Сэмэкээн кустара хоһулаһалларын кэтэспитэ. Аһыы сылдьар кустар маатырҕаһа-маатырҕаһа чөмөхтөспүттэрэ. Ол кэмҥэ саатын, санныгар ыксары тутаат, элбэрээгин тардан кэбиспитэ. Кус бөҕө көтөн тахсан, күөлү эргийэ көтөөт, хоту диэки алаастарга көтө турбуттара.

Сэмэкээн ыппыт сирин диэки көрбүтэ, арай биир кус тиэрэ сытар, биир кус табыллан, хомус диэки устан эрэр эбит. Ойон тураат саатыгар ботуруон уктан, куһун иккиһин ыппыта. Куһа табыллан умса түспүтэ. Саатын сиргэ быраҕаат,  ураҕас көрдүү тыаҕа сүүрбүтэ. Оо, онно үөрбүтүөн! Икки куһун бэрт эрэйинэн ылан, саатын туппутунан балаҕаныгар ыстаммыта…

Онно аҕата үөрбүтүн санаан, Сэмэкээн хараҕа ууланна. Бу санаатаҕына дойдутун, дьонун ахтыбыт да эбит.

         “Билигин дойдубар күһүҥҥү айылҕа симэҕин кэттэҕэ. Таптаан оонньообут арыы тыам саһаран эрдэҕэ, мэник тыалым көмүс торҕотун ыһыахтаатаҕа, үөн-көйүүр , көтөр –сүүрэр кирийдэҕэ…

Төгүрүк күөлүм собото тимирэн эрдэҕэ, арай ойуоккалаан сүүрэр куттамсах куобаҕым маҥхайдаҕа. Суугунуур ырыалаах тэҥкэ тиитим миигин суохтаатаҕа, дойдум дьонугар анаан хаалларбыт бэлиэм тураахтаатаҕа…”    

Сэриигэ аттаммытын тухары биир да суругу тута илигиттэн улаханнык туоххаһыйда. “Оскуола боруогун атыллаабатах балтыларым тугу суруйуохтарай…” диэн бэйэтин уоскутунна.

 Аттыгар кэккэлэһэ сытар доҕоро Алексей кини санаатын таайбыттыы уһуктан кэллэ. Иккиэн үрдүк мэҥэ халлааҥҥа тырымныы оонньуур сулустары одуулуу сыттылар. Кырдьыга даҕаны, икки доҕордуулары иннилэригэр туох күүтэн турарын арай айбыт таҥара билэн эрдэҕэ…     

Сэмэкээн мунчаарбыт санаатын аралдьытаары, күөх харахтаах Тамаратын санаан ылла: “ Тыыннаах ордор түбэлтэбэр хайаан да тиийэ сылдьыам! ” диэн булгуччулаахтык сананна. Бу сырдык ыраны, бу эрэл санааны эҕэрдэлиирдии бачымах сулустар чаҕылыһаллар…

Кимэн киирии чугаһаабыта биллэн барда. Саҥа саллааттар эбии кэлитэлээтилэр, эбии сэрии сэптэрин эбии аҕаллылар. Түбүк-садьык элбээтэ, бэлэмнэнии-оҥостуу сүрдэннэ. 

Онтон Днепропетровскай туһаайыытынан баар Рамка диэн дэриэбинэни эргийэ көтөн атаакалаатылар. Икки өттүттэн күүстээх ытыалаһыы саҕаланна. Буулдьа тыаһа ыйылас, сотору-сотору снарядтар тоҕо тэбэллэр.

Доҕордуу пулеметчиктар күүстээх уоту астылар. Онтон Сэмэкээн, ытыалыы сытан, саҥа снаряд түһэн оҥорбут оҥхойугар иккиһин снаряд түһүө суоҕа дии санаан, онно ыстанна, табаарыһын ыҥырда. Онно сытан эрэ ытыалаатылар. Өстөөхтөр Сэмэкээннээҕи таба көрөннөр минометунан ытыалыыллар, снарядтар саахымат хараҕыныы түһүтэлээн бардылар.

 Ойон туран иннилэрин диэки сүүрэн атын оҥхойго түһэн эрдэхтэринэ, Сэмэкээн буорга сирэйинэн умса  баран түһэр. Этэҥҥэ оҥхойго түспүт Алексейа киниэхэ сыылан кэлэн тиэрэ тарта. Онно көрбүттэрэ, пулеметун бобо туппут илиитэ хаан, буор-сыыс буолбут. Алексей тосту ыттарбыт тарбаҕын бэрэбээскилээтэ уонна санчааска барарыгар эттэ…

Санчаастан лазаретка баран эмтэнэн, бэйэтин чааһыгар төннүннэ. Үөрүөн быатыгар, доҕоро тыыннаах эбит, кыра бааһырыыны ылбыта үтүөрбүт.

 Чааһа Днепр өрүс биэрэгин үрдүгэр бөҕөргөтүнэн сытар эбит. Өрүс нэлэһийэр иэнин көрөн Сэмэкээн сөҕө көрдө. Устара түргэнэ, долгуна дохсуна алаас уолугар сонуннук көһүҥнэ. Өстөөхтөр өрүс нөҥүө сытан ытыалыыллар, онон окуопа иһиттэн төбөлөрүн да быктарбаттар. Онуоха эбии күһүҥҥү ардах тохтообокко курулаччы түһэриттэн    уулаах бадарааҥҥа сытар-олорор кыһалҕаҕа ыллардылар.

Бу дойду биир  уратыта-түүннэрэ ытыс таһынар ыас хараҥа.

 Сарсыарданан ардахтара сэллээн барар, онтон күн тахсан төбөлөрүн оройунан сырылаччы тыгара эмиэ биир кыһалҕаны үөскэтэр. Саллааттар олус утаппыттара да, ууну көрө сытан уу иһэр кыахтара суох.

Сэмэкээн ыксаан бадарааннаах ууну ыймахтаабыта, хаһан да маннык минньигэс ууну испитин, суоһаабыт этигэр-хааныгар уу маннык абылаҥнаахтык сайа охсон киирбитин  өйдөөбөт.

Биир киэһэ Сэмэкээни өрүстэн уу баһан аҕаларыгар сорудахтаатылар

Халлаан хараҥарда да, ньиэмэстэр ракета ыталлар. Ракета сырдыга өрүһү ытыска уурбут курдук сырдатар.

Сэмэкээн, хараҥаны туһанан, буута быстарынан сүүрдэ, онтон ракетаны ыталларын кытта тута өлбүт киһи буолан кубулунан сытар. Ол да буоллар, өстөөхтөр сэрэххэ ытыалыыллар, мэник буулдьа чуһууран ааһар.

Онтон ракета умулунна да,  эмиэ сүүрэр, ити курдук эрэйи эҥэринэн тэлэн, өрүскэ киирдэ. Уутун баһаат да, хараҥаны баттаһа аны үрдүк сыыры сүүрүүнэн дабайда, уонна тоҕус көлөһүнүн тоҕон, араас албаһы туһанан, дьонугар кэллэ. Кэлэрин кытта тута уутун ылан сүөкээт, иккиһин бар диэн сорудахтыыллар.

Бу кырыныытыгар Сэмэкээн ракета төһө уһуннук сырдатарын, төһө уһуннук умулларын өйүгэр барыллаан көрөр, уонна сырыытын торумнуур. Эмиэ хараҥа буоларын кытта уутун баһа ыстанар. Иккис сырыыта этэҥҥэ түмүктэннэ.

Аны үсүһүн баран кэлэригэр эттилэр. Уруккутун курдук айанын саҕалаата, этэҥҥэ уутун баста, сыырын дабайда, сыыллан окуопатыгар тиийэрэ олох чугаһаабытын кэннэ көхсүтэ ньир гына түстэ.  Хата, хараҥа буолаатын кытта, окуопаттан кэтэһэ сытар табаарыһа Алексей сүүрэн кэлэн соһон окуопаҕа киллэрдэ.

Көрбүттэрэ: сүгэ сылдьар бөтүөнэ тоҕо ытыллыбыт, хата Сэмэкээн дьолугар, буулдьа нөҥүө тахсыбатах. Саллааттар тыыннааҕын, бааһырбатаҕын көрөн үөрэ  түстүлэр. “Ай да, Семен молодец! ” – диэн санныга таптайдылар.

Аҕыйах хонон баран, Сэмэкээни хамандыыра ыҥыттаран ылла уонна ыстаапка барыахпыт диэн сэрэттэ. Киниэхэ бинтиэпкэ туттардылар онтукатыгар ботуруон угунна, хамандыырын арыаллыы ыстаапка барыста.        

Ыстаабтара тэйиччи эбит. Туох да моһолу көрсүбэккэ этэҥҥэ тиийдилэр. Сэмэкээн таска хаалан хамандыырын кэтэһэ сырытта. Өр күүттэрбититтэн сылыктаатахха, улахан сүбэлэһии буолла быһылаах. Сэмэкээн хантан билиэй, аҕыйах хонугунан уоттаах сэриигэ киирэрин…

Киэһэрэн эрэр. Тыанан баран иһэн, арай ыраах соҕус мутук тостор тыаһын, Сэмэкээн чуор буолан иһиттэ. Хамандыырыгар сибигинэйэн, тыас иһиллибит сирин диэки ыйда. Сүбэлэстилэр…

Сэмэкээн тэйиччи суол нөҥүө турар суон бэс диэки сүүрдэ. Тиийээт, бэс кэннигэр саһан сытар. Хамандыыра, эргийэ көтөн, Сэмэкээҥҥэ көмөҕө кэлиэхтээх. Онон бэттэх хаалла. Сотору тыа иһиттэн  сэптээх- сэбиргэллээх үс киһи  кини сытар сирин туһаайыытынан таҕыстылар. Иннилэрин-кэннилэрин көрүнэллэриттэн сылыктаатахха, дезертирдар быһылаах.

Сэмэкээн, бинтиэпкэтин ылан, кыҥаан баран баһылыктара быһылаах диэн, санаабыт киһитин ытта. Онто хаһыырбытынан тиэрэ таһылла түстэ, өйдөнөр түгэн биэрбэккэ эрэ, тутатына иккистэрин хаптатта. Үһүстэрэ ытыалаһан киирэн барда, буулдьалара ыйыылаабытынан саһан турар бэһигэр түһэн саайылыннылар.

Сэмэкээн эмискэ аҕатын сүбэтин саныы түстэ.

Биирдэ ыйдаҥалаах хаһыҥнаах түүн, куобах маныы чараҥҥа тахсыбыттара. Өр кэтэспиттэрэ.  Дьагдьайа быһыытыйыыта биир куобах тыаттан тахсыбыта. Сэмэкээн “ыта оҕус!” — диэн аҕатыгар имнэммитэ. Онуоха Сыыдам Сэмэн: “Кэтэс” — диэн кулҕааҕар сибигинэйбитэ.  Куобахтара кулҕаахтарын чөрөҥөлөтөн иһиллиир курдук гыммыта, онтон уоскуйан аһаан барбыта. Ол кэмҥэ атын куобах кэлбитэ, эмиэ иһиллээмэхтээбитэ. Сэмэкээн аҕата чугаһаспыттарын кэннэ дьэ ыппыта. Бастакы куобах тута барбыта, иккис куобах табыллан оҕолуу ыытаабыта. Ону иккиһин ыппыта. Онно Сыыдам Сэмэн уолун үөрэтэрдии эппитэ: “Ыксаабат, ыгылыйбат буол, кэтэһэртэн кэлтэгэй буолума!”.

Ол түгэни санаан, өстөөҕүн кэтэстэ. Иһигэр“хайабыт буолар?!”- диэн саанна. Өстөөх өр күүттэрбэтэ кэннинэн сыыллаары көппөҥнөөн эрдэҕинэ ытан саайда.

Хамандыыра дезертиирдэр суолга киирбит хайысхаларынан   тиийэн кэллэ, илиитин биэрэн махтанна.

Чаастарыгар этэҥҥэ кэллилэр. Хамандыыр Днепры туораан, немец сэриилэрин бөҕөргөтүнэн сытар арҕахтарыттан үүртэлииллэрин туһунан командованиеттан бирикээс биэрбиттэрин иһитиннэрдэ. Ол кэннэ түүннэри бэлэмнэнии, болуот оҥостуу түбүгэр түстүлэр.

   Сарсыарданан үүт туман түһүүтэ өрүһү туорааһын саҕаламмыта. Кыраҕытык кэтэһэ сытар фашистар урут билэн, туораан иһээччилэргэ будулҕаннаах уоту астылар.

Сэмэкээн олорсон иһэр болуотун таһыгар снарядтар, миналар эстэллэр. Аны үөһэттэн самолеттар көтөн кэлэн бомбалыыллар. Киһи уйулҕата көтүөх алдьархайа ааҥнаата. Өлөр-тиллэр икки  ардынан быһыы -майгы суоһаата.

Харса суох болуоттарын ураҕаһынан аанньынан уҥуор диэки талаһаллар. Кытыыга чугаһаат,   сүүрүүнэн  таҕыстылар. Аны өстөөх бөҕөргөтүнэн сытар сирдэрин атаакалыыллар. Ньиргиэрдээх “ураа!” хаһыы долгунугар уйдаран, өлөллөрүн да умнан туран, хааннаах хапсыһыыга киирэллэр. Буулдьаны даҕаны, оскуолканы даҕаны аһаран биэрбэт түгэнэ үөскүүр, өлүү мэнэгэйэ таба туһаайдаҕына, хайа да бэйэлээх куотар кыаҕа суох буолла… Онтон онуоха диэри биир санаа, биир толкуй: өстөөҕү сыалга киллэрэн өһөрүү…

Бу хааннаах хапсыһыыга өстөөхтөр үүрүлүннүлэр. Икки өттүттэн өлүү-сүтүү элбэх эбит. Сэмэкээн ротатыттан ахсааннаах киһи ордубут.  Алексейдыын тыыннаах хаалбыт үөрүүлэрин да билбэтилэр, табаарыстарын аһыйан улаханнык курутуйаллар.

Сотору: “Строиться!”-диэн хамаанда иһилиннэ. Тыыннаах орпут саллааттар тахсан кэккэлэһэ турдулар.

Сэмэкээн  хаһан да көрбөтөх киһитэ, генерал быһылаах строй иннигэр тыл эттэ. Тугу эппитин быһааран өйдөөбөтөх да буоллар, “Днепр босхолонно” диэн эттэ быһыылаах диэн сэрэйдэ.

Эмиэ бэлэмнэнии, саҥа саллааттар кэлиилэрэ саҕаланна.

Биир киэһэ рота хамандыыра Сэмэкээҥҥэ сурук биэрдэ: “Бу суругу  хараҕын харатын курдук харыстааҥ илдьэ сырыт, тыыннаах хааллахпына бэйэбэр биэрээр, эбэтэр атын хамандыырга туттараар”-диэтэ.

Сарсыныгар Днепропетровскай куораты босхолооһун саҕаланна. Ким ханан киирэн сэриилэһэрин быһааран эттилэр. Сэмэкээннээх отделениеларыттан ручной пулеметтаах сэттэ киһиэхэ хотуттан соҕуруу асфальт шоссе, соҕуруу өттүгэр арҕааттан эмиэ кириэстии суол ааһар кирбиитигэр, киллэм сиргэ тоһуйан, өстөөхтөрү куоттарбат гына маныырга сорудах биэрэллэр.

Онно Сэмэкээни хамандыыра пулеметчигынан илдьэ хаалар.

Шоссе нөҥүө өттүгэр баар мэндиэмэннээх таас дьиэттэн фашистар тохтоло суох ытыалыыллар. Шоссе кытыытынан,  оҥхойунан хаххаланан дьиэ утары сытар бугул саҕа сымара тааска тиийэн, онно хорҕойо сытан ытарга быһаарыннылар. Ол кэмҥэ өстөөхтөр минометунан ытыалаан, сир ийэ дьиһигийэ түстэ, снарядтар ыйыылаан кэлэн, дэлбэритэ ыстаналлар, оскуолкалара араастаан ыйыылаан ааһаллар. Саллааттар сиргэ хаптайдылар, инники ыстаныахтарын чугаһынан хахха суох. Мина эстибит оҥхойугар саһа сатаатылар да,  өстөөх күүстээх уотугар табыллан өлөр хаһыы, кыланыы иһиллэтэлээн барда.

Сэмэкээннээх Алексей кыл мүлчү ардах буулдьа ортотунан сымара тааска сыыллан кэллилэр. Ньиэмэстэр кинилэр хаххаламмыт таастарын тула ытыалаан ньиргитэллэр. Табаарыстарыттан хамсыыр киһи баара биллибэт, онтон Алексей  тэйиччи сытан эрэ диискэтин иитэр. Сэмэкээн пулеметын өстөөхтөр диэки туһаайан ытыалаан куһуйар.

Кылгас кэмҥэ ытыалаһыы тохтоото. Пулеметугар табаарыһа бэлэмнээбит диискэлэрин угар уонна кыраҕытык маныыр. Ол икки ардыгар уонча фашист туора ааһар суолга сүүрэн  иһэллэрэ көһүннэ.

Өстөөхтөр суолу туораан талахха түстэхтэринэ, эргийэ көтүөхтэрин  өйдүү охсон,  Сэмэкээн ытыалаан тигинэттэ. Фашистар бурал гына түстүлэр, үгүстэрэ оҕуннулар. Ордубуттара төттөрү сүүрдүлэр. Аны олору ытыалаата.  Икки өстөөх эмиэ тэлгэнэр, биирдэрэ дьиэ диэки сыыллан эрэрин эмиэ тапта. “Тоскутун ыллыгыт дуо?!” –диэн саҥа аллайар. Онтон диискэтэ бүппүтүн көрөн, Алексейга хаһыытаата- киһитэ хардарбат. Кэннин хайыһан көрдө- киһитэ сүүскэ таптаран өлө сытар эбит.  “ Оо, сорум эбит, хайдах соҕотоҕун сорудахпын толоробун?..” – муҥатыйар санаа кылам гынна. Сэрэнэн  тиийэн, доҕоро бэлэмнээбит диискэлэрин ылан, төттөрү сыылынна. 

Дьэ, уонна пулеметун ииттэн, гранаталарын таһыгар уурталаан, “биир

сымыыт ханна сытыйбатаҕай, биир уол оҕо ханна өлбөтөҕөй?!” дии саныыр уонна доҕотторун туһугар тыыннааҕын тухары охсуһарга сананар.  

“Дьэ, бэйи, сирин ырааҕа билиннэ, сыалбар киллэрэн итигэстиир инибин!” диэн толкуйданар. Уонна тааһын хоонньугар саһан сытар.

Сотору сымара тааһы аптамаатынан ытыалаан субуруттулар. Сэмэкээн эмиэ утары уот аста. Эмискэ атаҕа ньир гына түстэ, ынырыктаах ыарыы сүрэҕэр тиийэ биллиннэ. Онно кыһаллыбакка бөкчөннөһөн иһэр ньиэмэстэри кылгас уочаратынан ытыалаата.  Сорохторо тас уорҕаларынан түһүтэлээтилэр, атыттара төбөлөрүнэн умса хоруйдулар. Ытыалаһыы тохтоото.

“Бука, дьонноро аҕыйаатаҕа буолуо…” диэн сэрэйдэ. Тыын ылбычча атаҕын көрдө,  уҥа атаҕын саппыкыта тиэрэ хайыспыт, бүтүннүү балай хаан. Илиитинэн атаҕын аргыый эргилиннэри тарта уонна биинтэнэн хам эрийдэ. Балысханнаах ыарыыттан мэй-тэй барда.

Арай, ол үдүк-бадык сыттаҕына, түүлүгэр аҕата тиийэн кэллэ: “Сэмэкээн тур! ” – диэт,   туман быыһыгар сүтэн хаалла…

Эмискэ өйдөнөн кэллэ, өстөөхтөр сытар сирдэрин көрбүтэ, “дьэ кыайдыбыт!” диэбиттии дьиэ анныттан тахсан чөмөхтөһөн эрэллэр эбит. Сэмэкээн, сыалыгар киллэрээт, харса суох ытыалаан куһуйда уонна өйүн сүтэрэр…

Төһө өр сыппыта буолла, өйдөнөн кэлбитэ, дьагдьайбыт аҕай эбит, онтон бааһырбыт атаҕа ыараан хаалбыт. Сыныйан көрбүтэ, баҕана курдук иһэн тахсыбыт, саппыкытын быата ыга тутан хаана барарын тохтоппут быһыылаах.

        Өлбүт табаарыһыгар бэрт эрэйинэн сыыллан тиийэн, кэккэлэһэ сытан синиэлин эҥээринэн саптыах буолбута, киһитэ муус  тымныы эбит. Соһуйан олоро биэрдэ, онтон синиэлин устан ылан, пулеметыгар төттөрү сыыллан иһэн,  күүстээх ыарыыттан туймааран, төбөтүн ыһыктан кэбистэ…

          Арай өйдөнөн кэлбитэ, тамаҕа хатан хаалбыт, утатыы бөҕөнү утаппыт. Халлаан сырдаабыт, күн уота суостанан эрэр эбит. Тулатын көрүммүтэ хамсыыр киһи суох, бары өлөн сыталлар.

         “Бачча тыыннаах ордон баран, аны күрүллүбэккэ, хараллыбакка өлүөх бэйэкэм буоллаҕа…” диэн, курутуйар санааҕа баттатар. Онтон курус санаатын аралдьытаары, аны таптыыр кыыһын Тамаратын санаан ылар. “Хайдах эрэ тыыннаах ордон, көрсүбүт киһи!.. Толору дьоллоох курдук сананыам этэ, айбыт Айыыһыппар да махтаныам этэ”.. диэн ыра санаа долгунугар оҕустарар. Ол сытан эмиэ түлэс – балас барар…

           Оннук өлөр-тиллэр былдьаһыгар сытан, эмиэ өйдөнөн кэлэр. Суоһаабыта ынырык, ийэ-хара көлөһүнэ сарт түспүт. “Аны суоһаан быстар киһи буоллум дуу?..” – диэн бэйэтиттэн бэйэтэ ыйытар. Утатыыттан, атаҕын ыарыытыттан Сэмэкээн өйүн хаста-хаста сүтэрбитэ эбитэ буолла?..

            Күн киэһэриитэ эмиэ өйдөнөн кэлэн көрбүтэ, хаҥас өттүттэн суол устун икки киһи бэрт сэрэхтээхтик туттан иһэллэр эбит. Пулеметун  диискэтин көрбүтэ олох аҕыйах ботуруон ордубут, ытарга бэлэм гына уурда эрээри, кыайан ытыа суох онон  гранататын чекатын тииһигэр ытырда. “Хааннаах фашистарга тутуллуом кэриэтин чугаһатан баран, бэйэбин уонна кинилэри гранатанан тоҕо тэптэрэн өлүөм!”  диэн кэтэһэн сытта. Чугаһаабыттарын кэннэ өйдөөн көрбүтэ, пилоткаларыгар сулустаахтар эбит. Сэниэтэ суох куолаһынан ыҥыраат өйүн сүтэрэр…

Бааһырбыт саллааттары, ол иһигэр Сэмэкээни эмиэ, Днепры туоратан, госпитальга илдьибиттэрэ.   Кини ыарахан туруктааҕын иһин тута  эппэрээсийэҕэ анаабыттара.

Онно эппэрээссийэлиир остуолга аҕалан сытыарбыттарын кэннэ,  медсестра көрөөт хараҕын уута субуруйар. Бу Тамара этэ.  Кини өйө суох сытар Сэмэкээни билэн олус аһынар. Хирург киирэн чинчийэрдии көрөөт, атаҕын быһарга эппитэ. Онуоха Тамара ытыы-ытыы көрдөспүтэ. “Бука диэн атаҕын быһымаҥ, кини мин саамай күндү киһим! Кини миигин ыраах хоту дойдуга тоҥон өлөрбүттэн быһаабыта”,- диэн, үтүөнү үтүөнэн төлүүргэ санаммытын эппитэ.   Хирург улаханнык убаастыыр медсестратын көрдөһүүтүн ылыммыта уонна Сэмэкээҥҥэ үлтүрүйбүт атаҕар   олус уустук эппэрээссийэни оҥорбута.

Сэмэкээн өйдөнөн кэллэ, “бу ханна сытабын…” диэн муодарҕаата. Онтон аттыгар ороҥҥо бааһырбыт саллааттар сыталларын көрөн,  эмтэнэр сиргэ аҕалбыттарын таайда. Палаата иһигэр ынчык, хаһыы, энэлгэн, үлүгүнэйии тохтоло суох кини кулҕааҕар иһиллэр. Уу иһиэн  олус баҕарбыт.    Санаатыгар төбөтүн да өндөтөр кыаҕа суох курдук. “Уу, уу…”- диэн үлүгүнэйдэ.

Онуоха маҥан халааттаах сиэстэрэ кэлэн, инчэҕэй баатанан уоһун соппутугар хараҕа сырдыы түстэ. “Семен, өйдөннүҥ дуо, маладьыас!” – диэн хаһан эрэ истибит куолаһа иһилиннэ. Соһуйан хараҕын сэрэнэн аспыта, сүрэҕин чопчута Тамара турар эбит. Оо, онно үөрбүтүөн! Балысхан үөрүү, дьоллонуу иэйиитэ кууспута эрээри, саҥарар кыаҕа суоҕа, арай иэдэһин устун хараҕын уута сүүрдэ. Тамара, уоскутаары, илиитин ыга тутта: “ Уоскуй”, –диэн сибигинэйдэ. Эппэрээссийэ этэҥҥэ барбытын, атаҕын быспатахтарын эттэ. Аны барыта бэйэтиттэн тутулуктааҕын быһаарда.

Сэмэкээн кини этиитин бигэтик ылынна, хайаан да үтүөрэргэ баҕата күүһүрдэ.

Туруга олус ыарахан.  Сотору-сотору өй-мэй барар. Этэ-сиинэ уоттуу умайара, эмчиттэр температуратын кэмнээн көрөллөр уонна бастарын быһа илгистэллэр.

Тамара сотору-сотору кэлэн көрөр-бэрийэр. Сэмэкээн үлүгүнэйэр, бэйэтин тылынан аҕатын, балтыларын биир-биир ааттаан ыҥырар, сороҕор саҥата суох ынчыктыыр.  

Бырааһа атаҕын эппэрээсийэтин күннэтэ көрөрө. Тас ириҥэриитин ыраастыыллар, сууйаллар, эмтииллэр. Сүгүн кыайтарбакка  өстөөх буулдьата үлтү көппүт атаҕар үс төгүл уустук эппэрээссийэ оҥоһуллубута.

Тамара саныыр санаата, көрдөһөр көрдөһүүтэ биир этэ. Кини бу таҥара тэҥэ буолбут, өлөр өлүүттэн быыһаабыт эдэркээн киһи атаҕа сытыйан быһыллыбакка үтүөрүөн баҕарара, күннэтэ таҥараттан көрдөһөрө. Аттыгар олорон эрэ бу  Сэмэкээн кини олоҕор сүппэт үтүөнү оҥорбутун саныыра. Кини хараҕар бу баардыы көстөн ааһара ахсынньы ый аам-даам тымныытыгар, тумарык быыһынан, сырдык хараҥа икки ардыгар тымныы ууну күллүргэччи кэһэн сүүрэн иһэр эдэр киһи. Ол бэйэтэ өлөр-тиллэр икки ардыгар киирэн, бу сытаахтаатаҕа…

Кыыс, ис-иһиттэн махтанар буолан, быыс булла да кэлэн, көрөр-харайар. Эдэр күүстээх доруобуйа сыыйа эмтээһини ылынан кэҥэтэн барда.  Ыарахан туруктан тахсан истэҕин ахсын кыысчаан таҥараҕа махтанара. Сэмэкээн күннэтэ кыыс истиҥ сыһыаныттан, кыһамньылаахтык көрөрүттэн-харайарыттан, эмтиириттэн-томтууруттан бытааннык да буоллар туруга тупсан испитэ. Уол ыарахан туруктан тахсан истэҕин ахсын кыысчаан таҥараҕа махтанар.

Күннэр, ыйдар биллибэккэ ааһаллар. Кини оронугар олорон аһыыр буолла. Балыыһа аһыгар эбии Тамара дьиэтиттэн ас аҕалан аһатар уонна бэрэбээскилэтэ үһүс этээстэн көтөҕөн алын этээскэ   киллэрэр-таһаарар. Кэлин балтыһах көмөтүнэн хаамарыгар үөрэтэн, Сэмэкээн бэйэтэ сылдьар кыахтанна. Эппэрээссийэлээбит бырааһа: “Семен, молодец! Выжил!”-диэн санныга таптайар.

Бэйэтэ үтүөрэн эрэриттэн үөрэрэ да, кылгаабыт уҥа атаҕын көрдөҕүнэ, сороҕор утуйбакка сытан,: “маннык тугу кыайабын…”- диэн мунчаарар. Оччоҕо, ол баттыгын аралдьытаары, сэриигэ кэлиэн иннинээҕи кэмнэрин саныыр.  

Биирдэ ыһыахха атах оонньуутугар күрэхтэһэн, доҕорун Сэргэйи кытта  илин-кэлин түсүһэн, түмүккэ уллуҥах аҥаарынан кыайан үөрдэ да этэ.

Кинилэр кэккэлэһэ алааска эгил-тэгил улааппыттара. Сэргэй кинилэргэ кэлэн хоноро, оччоҕо уһун күнү быһа батысыһа сылдьан, бастаан Сэмэкээн үлэтин көмөлөөн толороллоро, онтон дуоһуйуохтарыгар диэри оонньууллара… Ол кыайыытыгар улахан мүһэ туттарбыттара, онтукатын туппутунан чэчир анныгар кыра балтын кытта олорор аҕатыгар аҕалан туттарбытыгар Сыыдам Сэмэн үөрүүтүттэн долгуйбута да этэ. “Уолум, дьэ, буутун этэ буспут, сиһин этэ сиппит эбит. Аны мүһэ сиэтэр киһи буолбут!” — диэн  саҥа аллайбыта. 

Ол сайын Сэмэкээн холкуоска атынан  от оҕустарааччынан анаммыта. Ааллаах таһаҕаһыгар илдьэ сылдьыбыт убайдарын курдук саныыр   аҕам саастаах табаарыстарын Бүөтүрү, Баһылайы кытта атынан от оҕустара барар буолбутуттан астыммыта…

От ыйын сырылас куйааһа түһэн, сыа-арыы ууллар сыралҕана, көлөһүн тахсар итиитэ сатыылаан турар кэмэ. Үөн-көйүүр, ордук кумаар, күлүмэн, бүгүлэх сабыта түһэн, охсооччулары, аттары эрэйдииллэр. Күнү-дьылы баттаһа күргүөмнээх үлэ ходуһа ахсын тэриллэр. Сэмэкээннээх оҕустара кэлбит алаастарын хотоолугар бэттиэмэ от кэмэ суох үүммүт, үкэр от өрө анньыбыт, өтөҕөр ача от биһирэмнээн долгулдьуйбут. Оттоох ходуһаны астына көрөн, алаас сир илин саҕаҕыттан саҕалаан охсо сырыттахтарына, инники иһэр ат эмискэ сиргэнэн иннин диэки түһүнэн кэбистэ. Салайан иһэр Бүөтүр оҕонньор тохтото сатаата, кыайбата, олоҕуттан эһиллэн хаалла, хотуурга киирэн биэрбэтэҕэр махтал . Тыҥааһыннаах түгэн буолла.

Кэннэки иһэр Сэмэкээн атын тохтотон, ортоку иһэр Баһылайга атын туттараат,  куоппут аты эккирэтэн, тиҥилэҕэ хараара турда.

Буһугуйбут ат үүнүүлээх ходуһа устун күүһэ баарынан бырдаҥалатар. Тыаҕа таҕыста да иэдээн буолара чахчы.   Эккирэтээччи атаҕа эп-элэҥнэс буолла, куоппут акка чугаһаатар чугаһыыр, сотору ситэн ылан, баһын быатыттан харбаан, бэт нэһиилэ тохтотор. Имэрийэн-томоруйан уоскутар, уонна өтөххө таһааран, күлүк сиргэ баайар.

Чочумча соҕус буолан баран, дьонноро кэлэллэр. “Уолбут Сэмэкээн баар буолан, дэҥ-оһол тахсыбата!” — диэн   астыммыттарын биллэрэллэр…

 Ол онно оҕонньоттор үөрбүт харахтара чаҕылыйбыттарын билигин санаан долгуйан ылла.

Биир киэһэ Тамара кэлбитигэр байыаннай докумуоннара ханна баарын туһунан сураста. Онно гимнастеркатын сиэбигэр сурук баар буолуохтаах диэн кэпсээтэ. Кимэн киириигэ бараары турдаҕына хамандыыра аҕалан биэрбитин сэһэргээтэ. Баар буоллаҕына ааҕан кэлэн кэпсээр диэн көрдөстө.

Сарсыҥҥы күнүгэр: “Фашистары кытта хаан тохтуулаах сэриигэ хорсун быһыыны көрдөрбүтүн иһин наҕараадаҕа түһэрии сурук” – эбит диэн   Тамара   билиһиннэрдэ.

 Кыысчаан Сэмэкээн хамандыырын курдук ааттаах офицер госпитальга кэлэн өлбүтүн санаан, туоһулаһан билбитэ чуо кини эбит. Ол туһунан   кистээбэккэ кэпсээтэ. 

 Сэмэкээн хамандыыра өлбүтүн истэн улаханнык аһыйда. Өйүгэр-санаатыгар кини сырдык мөссүөнэ элэҥнээн ааста. 

 Маҥнайгы көрсүһүүгэ эдэр, сэргэх көрүҥнээх киһини: “Бу – хамандыырын”, — диэн көрдөрбүттэригэр соһуйбута. “Эдэр да эбит, байыаннай үөрэхтээх буоллаҕа дии, маладьыас да эбит ” –диэн  хайгыы санаабыта.

Эдэр хамандыыр кэлин, Сэмэкээн бэргэнник ытарын, куттамсаҕа суоҕун, булугас өйдөөҕүн, түргэн-тарҕан туттунуулааҕын бэлиэтии көрөн, ытыктабыллаахтык сыһыаннаһара. Күчүмэҕэй сырыылардаах сорудахтарга итэҕэйэн ыытара. Этэҥҥэ эргиллэн кэллэҕинэ үөрэрин кистээбэт этэ…

Бу уоттаах сэриигэ элбэх табаарыстарын сүтэрдэ, барыларын санаан ылан хараҕа ууланна…

Ити күнтэн хайдах эрэ саҥата-иҥэтэ лаппа аҕыйаата, мэктиэтигэр  ыалдьыбыт курдук буолла.

Тамара кини туругун өйдүүр буолан төһө кыалларынан санаатын көтөҕөр, аралдьыта сатыыр.

Сэмэкээн бу кини туһугар күннэтэ кыһаллар, сугун курдук күөх харахтаах кыыска таптыыр иэйиитин этиэн баҕарар да, “бу буола сытан кини олоҕун дьоллоох оҥоруом дуо?..”  диэн  саарбахтыыр санаата хам баттыыр. Кыыс аттыгар кэллэҕинэ хаһан да билбэтэх сылаас сүрээн кууһар.   Тапталын тылынан этиэн баҕарар да симиттэр, толло саныыр, арай сып-сылаастык имэрийэ көрөн ылар.

Тамара сороҕор уол утуйа сытар кэмигэр кэллэҕинэ, саҥата суох аттыгар олорон одуулуур.  “Маннык кэрэ дууһалаах киһини ханнык дьылҕа аны күүтэрэ буолуой, аны биһиги хаһан эмэ көрсүһүөхпүт дуо?.. ” диэн саныыр, олус сэрэнэн уһугуннарбатарбын диэбит курдук суорҕанын көннөрөр.

Сэмэкээн атаҕын эппэрээсийэтэ арыый үтүөрэн, торуоска көмөтүнэн таһырдьа тахсан күүлэйдиир буолла. Сороҕор Тамаралыын ыскамыайкаҕа олорон кэпсэтэллэр.

Биирдэ оннук  кэпсэтэ   олордохторуна полевой почтаны аҕаллылар. Онно Сэмэкээҥҥэ күүттэриилээх сурук дьэ кэлбит. Бэрт эрэйинэн көмөлөөн аахтылар. Нууччалыы буукубалары Оксана ааҕан холбоото, сахалыы буукубаны Сэмэкээн бэйэтэ этэр, онон холбоон-илбээн син сурук ис хоһоонун биллэ.

Дойдутугар ааспыт сайын сут-кураан сатыылаан, от үүммэккэ сүөһү, сылгы аҕыйаабыт, бурдук хатан үүммэтэх. Онон ыарахан кыһын буолан, хоргуйуу саҕаламмыт. Сэргэстэһэ олорор холкуостара ааспыт  күһүн көһүүгэ барбыттар. Аҕата кини сэриигэ барбыт сылыгар ыалдьан өлбүт. Оттон балтылара инчэҕэй тирбэҕэ быстыбатынан олороохтууллар эбит. Күүстэрэ кыайарынан   холкуоска үлэлии сылдьалларын туһунан суруйбуттар. Сүүрбэччэ ыалга хара сурук кэлбит…

Дойдутугар сэрии дуораана харах уутун халыппытын санаан, улаханнык харааһынна. Ордук аҕата кини эргиллэн кэлэригэр тиийбэтэх дии санаан хомойдо.

Урут оҕо сылдьан, аҕата Сыыдам Сэмэн сылгыларын көрөн кэлэн иһэн, туһаҕыттан куобах ылан кэллэҕинэ, ийэтэ Настаа тута оһоҕун иннигэр ириэрэ охсон, сүлэн киэһээҥҥи аһылыгын буһарара. Киэһэ остуол тула олорон, бордурҕаччы аһыыллара, күннээҕи солуну аҕалара киэҥ сиргэ сылдьыбыт киһи быһыытынан кэпсиирэ.

Саас балык ыамын, кус кэлиитин, барыытын саҕана аҕалара  бултуйдаҕына балтынаан үөрэн эккирээн ылаллара, билигин санаатаҕына үчүгэй да кэм ааспыт эбит.

Сайын ийэлэрэ батыһыннара сылдьан, чочунаах, үөрэ ото, кииһилэ үргэтэрэ, онтукатын суоратка, бутугаска буккуйан сиэтэрэ.

 Ийэтэ сороҕор хатыҥ чараҥҥа тахсан туостаан киирэрэ. Онтукатын таҥастаан чабычах, тууйас, ыаҕайа оҥороро. Кини тикпит туос иһиттэрин дьүөгэ дьахталлара хайҕаан, анаан үлэһэн тиктэрэллэрэ. Быыс буллаҕына кыһын муспут куобаҕын тириитин имитэн, оҕолоругар, кэргэнигэр таҥас тигэрэ.

Аҕата маһынан, тимиринэн уһанарын сөбүлүүрэ эрээри үлэтиттэн быыс булбат этэ. Дьоно иллээх буоланнар, хаһан да дьиэлэригэр киҥир-хаҥыр саҥарсыы буолбат этэ…

Ол оччотооҕу оҕо саас дьоллоох кэмин санаан уйадыйда…

“Хаһан өстөөхтөрү кыайаммыт, дойдубутугар эргиллэбит, эйэлээх олоҕу тутан, нус-хас олоробут, госпитальтан тахсан кыргыһыы хонуутугар эргиллэрим буоллар бииргэ үөскээбит доҕотторум, бииргэ сэриилэспит табаарыстарым, ытыктыыр хамандыырым сырдык кэриэстэрин туһугар биир таммах хаан хаалыар диэри сиэмэх фашистартан иэстэһиэм этэ!..” диэн толкуйдуур.

Дьыл- хонук ааһан истэҕин аайы атаҕын бааһа оһон иһэр. Онон сотору госпитальтан тахсыам этэ диэн кэтэһэр буолла. Таһырдьа ыскамыайкаҕа олорон эрэ дойдутун, дьонун-сэргэтин, балтыларын суохтуура-ахтара элбээн истэ.

Бу кэмҥэ саас кэлэн, хаарын уулларан, сири сиигирдэн, угуттаан хонуу сирим күөх көбүөрүн тэлгэтээри, ача күөҕүнэн долгулдьуйаары, оттон хара тыам хаарыс солкоҕо сууланан суугунаары бэлэмнэнэн эрдэхтэрэ… Киэҥ куйаарга көччүйэр ырыаһыт чыычаахтар көрдөөх ырыаны түһэрэн дьырылыыллара, уу тахсыбыт төгүрүк күөлбэр кус үөрэ тохтоон ааһаары көтөн субуһаллара, хара тыабар кыыл-сүөл таптал имэҥэр ылларан сүүрэрэ-көтөрө, үөн-көйүүр тиллэн дыыгыныыллара — барыта холбоһон, айылҕа тылларын-тиллэрин абылаҥнаах кэмэ буоллаҕа…

Сэмэкээн бу үтүө кэми саныырыттан сирэйэ сырдыыр. Эмиэ даҕаны “Быйыл хайдах сайын буолара буолла ?..” диэн дьиксинэр.

  Тамара биир күн, үлэтиттэн быыс булан, кинини көрүстэ. Хайдах эрэ, куруук эйэҕэс мичээрдээх кыыс, долгуйбут көрүҥнээҕиттэн  Сэмэкээн арахсар  күннэрэ олох чугаһаабытын сэрэйдэ. Сэрэйбитин курдук сарсын хамыыһыйа буоларын эттэ. Онно Сэмэкээн докумуона киирэрин туһунан кэпсээтэ. Төһө да арахсыахтаахтарын биллэллэр даҕаны, иккиэннэригэр бу солун курустук иһилиннэ.

Тамара киэһэлик үлэтиттэн кэлэ сырытта, иккиэн олорон эрэ аан  бастаан көрсүбүттэриттэн саҕалаан, бу сарсын арахсыахтарыгар дылы, дьылҕалара кинилэри үс төгүл көрүһүннэрбитин аҕыннылар.

“Аны дөксө төгүл көрсүһэр  дьол тиксиэ дуо?.. диэн ыра санааларын түстүүллэр. Хайалара даҕаны уоттаах сэрии сыллара кинилэри ханна тиксиһиннэрэрин кыайан таайар кыахтара суоҕа.

Бу икки истиҥник санаһар эдэр дьон, сэрии бүттэҕинэ хайалара тыыннаах хаалбыта, кэриэстии биирдэрин төрөөбүт дойдутугар тиийэ сылдьарга тылларын бэрсэллэр.

Сэмэкээн бу истиҥ кэпсэтииттэн эрдийбитэ. Сэрии да уотугар бардаҕына, хайаан да тыыннаах төннүөм диэн бөҕө санааланна. Кыыһын илиитин бэйэтин  илиитигэр бобо тутта, сылаастык, элбэҕи эрэннэрэрдии имэрийэ көрдө…

Сарсыныгар Сэмэкээни хамыыһыйа Соҕуруу Уралга Пермьскэй уобалас Молотов аатынан куоракка салгыы туругун чөлүгэр  түһэрэр госпитальга ыытарга быһаарда.

Дьэ, онон, Сэмэкээннээх Тамара арахсар кэмнэрэ тиийэн кэллэ.

Салгыы эмтэнэ барааччылары түмэн,  хоҥнон бараары турар поездка аҕалан, вагоннарга киллэртээн киирэн бардылар.

Сэмэкээн Тамаратын көрсүбэккэ баран эрэриттэн хайдах эрэ дууһата кураанахсыйан хаалбыт курдук.

Хайыай, тайаҕар тирэнэн, бастакы үктэли ытынна, онтон,  үөһээ үктэлгэ үктэнээтин кытта, икки хонноҕун анныттан ылан иһирдьэ киллэрэн эрдэхтэринэ, ыгылыйбыт дьахтар хаһыыта иһилиннэ: “Семен!..Семен!..”.

Сэмэкээн ол хаһыы диэки эмискэ эргиллэ түстэ. Тамарата барахсан хаһыытыыр эбит. Иһирдьэ киирэ сатыыр да, дьон халҕаһата киллэрбэт.  

Хонноҕун анныттан ылбыт илиилэр ыыппакка иһирдьэ киллэрэн истэхтэринэ Сэмэкээн эрэйдээх Тамаратын диэки иккиһин хайыста, кыл түгэнэ харахтарынан эрэ көрсөн ыллылар.  

Бу суостаах сэрии будулҕанын быыһыгар сүтэрсибэккэ көрсүбүт эдэр сүрэхтэр харахтарыгар эмиэ да арахсыы уонна айманыы курус кыымнара, эмиэ да эрэнии сылаас төлөнө дууһаларыгар сайан, сүрэхтэрин иэйиитин долгутта…

Түмүк оннугар

Сэмэкээн Аҕа дойду сэриитин Маньчжурияҕа дьоппуон милитаристарын кытта сэриилэһэн түмүктээбитэ.

Икки фроҥҥа -Арҕаа уонна Илин хорсуннук сэриилэспит саха саллаата  бастакы тапталын ахтан-санаан, күн сиригэр көрсүбүт сугун курдук күөх харахтаах күндү ымыытыгар эппит тылын толорон,  Тамара төрөөбүт дэриэбинэтигэр тиийбитэ.

Кини урукку сэмэй эдэркээн уол буолбатах,  түөрт сыл сэрии уонна олох кыһарҕанын  этинэн –хаанынан толору билбит саллаат. Кини олоххо саамай эрэлэ, тардыһара Тамара этэ. Кинилиин көрсөн, сүрэхтэрин холбоон, хааннарын тоҕон, сыралаһан аҕалбыт эйэлээх олохторугар дьоллоохтук олоруохтарын ис- иһиттэн баҕарара…

 Санаа ымыыта оҥостон кэлбит, инники кирбиигэ сэриилэһэ баран иһэн, тохтоон ааспыт дьиэтигэр   киирбитэ.

Дьиэ иһэ, хайдах эрэ, киһи кутун-сүрүн ыга баттыыр курдук курус көрүҥэ, иһийбит чуумпута туох эрэ ыар сүтүгү кэпсиир курдуга.

Киһи киирбитин билэн, быыс иһиттэн Тамара ийэтэ тахсыбыта. Тосту кырдьыбыт  көрүҥнээҕэ. Кини Сэмэкээни көрөөт билбитэ уонна тута ытаан барбыта,  соҕотох кыысчаана күн сириттэн күрэммитин кэпсээбитэ…

Ол кэпсээнтэн Сэмэкээн билбитэ:  Тамаралаах госпиталлара сэриини батыһа көһөргө сорудах ылбыттар, онон түргэнник хомуллан көспүттэр.

Биир күн немец сөмөлүөтэ госпиталы буомбалаабыт. Госпиталь уҥа өттө сууллан, уот күдэпчилэнэ түспүт. Эмискэ ыһыы-хаһыы, өй-мэй, киһи тулуйбат айдаана буолбут. Тамара бааһырбыт саллааттары быыһыы сылдьан,  өстөөх оскуолкатыттан ыараханнык бааһырбыт.

Кини тиһэх чааһыгар Сэмэкээни көрөн ылбыта: Алдан өрүһүн туманын быыһынан кини сып-сымнаҕастык таптыыр харахтарынан одуулуур курдуга, кууһан ылыахтыы илиитин үөһээ көтөҕөн  турара…

  Тамара тиһэх түгэҥҥэ доҕоругар сүүрэн тиийиэхтии илиитин уунаат: “Семен!..” – диэн сибигинэйээт, налыс гыммыт…

Кинини кытта онно сылдьыбыт дьүөгэтэ, эмиэ сиэстэрэ, Тамара ийэтигэр ону барытын суруйбут эбит.

Бу курус кэпсээни Сэмэкээн харах уулаах иһиттэ. Кинини Тамара олохтон туоруур бүтэһик түгэнигэр санаабытын, аатын ааттаан ыҥырбытын истэн ордук уйадыйда, хараҕын уута быыстала суох сүүрэригэр кыһаммакка, Тамара ийэтин кууһан ылла…

Бу икки тулаайахсыйбыт, күндү киһилэрин сүтэрбит ийэ уонна саллаат өргө диэри кэпсэппиттэрэ, кураанахсыйбыт дууһаларын уоскуппуттара.

Сарсыныгар Тамара көмүс уҥуоҕа кистэнэн сытар сиригэр айаннаабыттара. Онно тиийэн, Сэмэкээн ымыы чыычааҕар бокулуон уурбута, кини быстыбыт олоҕун хайаан да салгыам диэн андаҕайбыта. Бу ытык иэс, олоҕу салгыыр кэскил санаа этэ…

Сэмэкээн дойдутугар кэлээт, суттан-кураантан, сэрии кыһарҕаныттан энчирээбит холкуоһун чөлүгэр түһэриигэ  күүһэ кыайарынан  үлэлээбитэ.

Кини оннук үлэ үөһүгэр сылдьан, сымнаҕас мичээрдээх, номоҕон көрүҥнээх, уһун хара суһуохтаах, олох аас-туор кэмнэрин тулуйбут, тулаайах кыыһы сэргии көрбүтэ. Ол кыыс хоп-дьип курдук туттара, эйэҕэс көрүүтэ, хайдах эрэ Тамаратын санаппыта. Сыыйа Өкүү кыыстыын үүнүүлээх алаастарын күөх ньаассын отун устун хаамсар, суугунуур хатыҥнаах чараҥнарынан күүлэйдиир буолбуттара. Сотору икки сиппит-хоппут эдэр дьон дьылҕаларын холбоон, ыал буоларга Сэмэкээн тиитин таһыгар тылларын бэрсибиттэрэ.  Онуоха аар айылҕа эҕэрдэлиирдии илин саҕахтан күнүн  күөрэппитэ, сирин симэҕин арылыта дьэргэппитэ, үрдүк мэҥэ куйаарга күөрэгэйин ыллаппыта…

Эчи үчүгэйиин,  дьоллоох түгэн суһумугар куустарар,  айыы сыдьаайын алгыһыгар бигэнэр…

          Сэмэкээн Өкүүтүн балыыһаҕа киллэрэн долгуйа сылдьар…

          Кэргэнэ барахсан күн сиригэр кырачаан кыыһы төрөтөн, күн күбэй ийэ буолар анала тосхойдо. Таптыыр кэргэнигэр Сэмэкээҥҥэ бу кыракый киһини түһэҕэр көтөхтөрөрүттэн сырдык иэйии алыбар ылларан, ис иһиттэн астына, үөрэ сытар…

          Сэмэкээн кыыс оҕоломмутун истэн, Тамара аатын салгыыр-тилиннэрэр буолбутуттан ордук үөрбүтэ. Кини хараҕар сугун курдук күп-күөх харахтаах аанньал кыыс бу баардыы көстөн кэлбитэ, махтанардыы Сэмэкээҥҥэ мичийбитэ уонна үрүҥ туман быыһыгар сүппүтэ…

АХТЫЫ

СЭРИИ.

Аҕа дойду улуу сэриитин инбэлиитэ  Тролуков МН ахтыыта

А5абыт М.Н.Тролуков уоттаах сэрии кыттыыла5а, инвалида «Мин туох да уhyлуччyлаа5ы онорбото5ум, дьон тэнинэн сылдьыбытым» -диирэ. Ол гынан баран сэрииттэн ынырыы тутан баран ытык иэhин чиэстээхтик толорон, аhа5ас баастаах эргиллибитэ. Кини бэйэтэ суруйбут ахтыытын курэххэ ыытабыт.

Тролуков Михаил Николаевич, Аҕа дойду Улуу сэриитин инбэлиитэ, ветерана, улэ ветерана, норуот хаhаайыстыбатын утуолээх улэhитэ, Уус-Алдан улууhун бочуоттаах олохтооҕо,  саҥаны айааччы, суруйааччы. Кини биэс кинигэ ааптара.

Кыыьа Татаринова Ольга Михайловна,  Боро5он

«Нэлим» колхозтан Р.М.Тролуковтуун – Куччахтыын бэбиэскэ туттубут. 1942 сыл атырдьах ыйын 18 күнүгэр Суоттуга көрдөрөн барыахтаахпыт. Аҕам армияҕа сылгы хомуйа Намҥа сылдьара. Аттанаары туран Куччах: «биэбин сиэбэккэ бардым» диэн баран ытаата. Оччолорго ас туhунан үгүстүк саныырбыт да, бука, Армияҕа барар буолбута долгуппут буолуохтаах.

СЭРИИ.

Аҕа дойду улуу сэриитин инбэлиитэ  Тролуков МН ахтыыта

Сэрии саҕаланыытыгар умайар уот кураан түһэн, сутаан, сорохпут сүүлэ иhэн, кыһыны нэһиилэ туораабыппыт. Оттон фроҥҥа өлөр-тиллэр быhаарыллар кыырыктаах кыргыһыы салҕана турара, кыайыы өттүгэр сыҕарыйыы баарын билбэт этибит.  Барбыттартан ким да төннөн кэлэ илигэ, өлбүтүн, сураҕа суох сүппүтүн туhунан биллэрии кэлэ турара! Онон армияҕа барыыны өлө барартан атыннык санаабат этибит.

Г.И.Конников – Хабырыыс илимин көрө таарыйа Хайалаахха диэри атаарда. Биһиги диэки хайыhан, аа-дьуо эрдинэн иhэрин көрө-көрө, муҥутах муҥнаах, кыбыстан, махталбын сатаан эппэккэ арахсыбыппыттан абарабын… Ааспыт кыhын кини уонна Маайака эмээхсин /Бурцева/ баар буоланнар тыыннаах оппуппун билэбин, ол иhин аhара махтанабын, үйэм-сааhым тухары иэстээх курдук сананабын эбээт… Ол үрдүнэн, биир тылы эппэккэ бардым, өллөхпунэ ону ким этиэй…- диэн саныы иhэн Хабырыыс көстүбэт буоларын кытта, киниттэн арахсан, баҕар, көрсөр дьылҕабыт быстыа дии санаан, дууhам айманан ытаан бардым…

Аара, Бэрт – Ууhун Балыктаа5ар хонон сарсыҥҥытыгар Суоттуга эрдэ тиийдибит. Ханна хонорбутун билбэккэ  аппытын сиэтэн баран мээнэ хаамсан истэхпитинэ аҕам булан ылла! Көрдөөн дэриэбинэ устун хаама сылдьар эбит, уон аҕыс саастаахтары хомуйар сурахтарын истэн бэҕэhээ кэлбит. Батыhыннаран М. Дьячковскайдаахха илтэ. /Кэргэнэ Боккуойа, кэлин Бороҕонно ыаллыы олорбуппут/ Дьиэҕэ киирээт, остуолга өрөhөлөммүт эти, алаайыны ыйан баран:

— Чэ, төhену кыайаргытынан аhааҥ- диэтэ.

Сарсыҥҥытыгар комиссияҕа Куччах доруобуйатынан сыыллан үөрдэ. /Ол кэнниттэн икки сылтан эрэ ордон баран өлбутэ./

Барааччылары дэриэбинэттэн стройдатан биэрэккэ киллэрдилэр. А5ам атынан миигин кытта кэккэлэhиннэри хааман иhэр, ыксыырын билэбин, мин да сирэйим дыҥ курдук, төбөм мээр курдук, аҕабын утары көрүөхпун да куттанабын.

Пароходка киллэрии саҕаламмытыгар, аҕам кууhан ылан, түөhугэр хам тардан туран, оҕо эрдэҕинээҕим курдук муомалаан сыллаата. Онтон, сирэйин кистии туттан атыгар тиийэн быатын көннөрбутэ буолла, таарыйа хараҕын уутун сотунна. Ускуонньаҕа /трапка/ үктэниим саҕана иккиhин хам кууhан ылла да, утаппыттыы, иҥсэлээхтик харса суох сыллыы-ууруу туран, бөппут, бүтэҥи куолаhынан:

— Сыллыый, кытаат, учугэйдик сырыт, — эрэ диэхтээтэ, онтон атыны этэр кыаҕа суо5а…

Мин оччотооҕу турукпун сатаан кэпсээбэппин. Оттон аҕам, оо, аҕам туругун, дууhатыгар ытыллыбыт буурҕаны, ким толору арыйан, хайа тылынан сатаан суруйуой?! Алта оҕоттон соҕотох хаалан, үксүгэр, аҥардас сылдьан, эрэй бөҕөнөн иитэн, эрэммит оҕото, өлөр өлүү айаҕар баран эрэрэ, нарын, уйан дууhалаах киhиэхэ төhөлөөх ыарын, билигин үгүс киhи толору өйдүө суоҕа. Пароходка киирбитим кэннэ, аҕам миигин бүтэhигин көрөөру, төттөрү-таары хааман дьон быыhынан өҥөҥнөөн көрдуу сатыыр. Ону мин дьон күлүгэр саhан туран, уоран көрө-көрө, сурэҕим ньүөлуйэр, хараҕым уутун үрүт-үөhэ соттобун.

Онтон аҕам эмискэ атыгар сүүрэн та5ыста да, миинээт, дэриэбинэ диэки көтүтэ турда. Мин «тоҕо?» диэн дьиктиргиир санааҕа эриллэн өр турдум.  Аhара уhун бириэмэ ааспыт курдук өйдүүбүн. Ускуонньаны өрө тардан истэхтэринэ аҕам утуйар танаhын иннигэр кыбыммытынан бу бурҕатан кэллэ. Атын харса суох , биэрэккэ киирээт, атыттан ыстанан түстэ да, танаhын кыбыммытынан хаhыытаппытынан, ууну кэhэн, ускуонньа5а үктэнээт, пароходка тахсан кэллэ. Мин утары таҕыстым. Сыллыый, мэ, маны ыл, саатар орус төбөтүгэр дылы сымнаҕаска сыт, — диэт миэхэ үнүлүтэн кэбистэ, онтон эмиэ сыллаан-уураан баран дьэ түстэ.

Аҕам эрэйдээх ити курдук армияҕа атааран турар. Чахчы ыар кэм этэ.

Өрүс төбөтүгэр сыттыгы, тэллэ5и хаалларбытым, көбүөр суорҕаны илдьэ сылдьан баран Бурят-Монголияҕа сиэмэ хомууругар сылдьан арыыга атастаспытым. Ону уоран ылбыттара, бэйэм айахпар аҕыйах киирбитэ.

Мальтаҕа 584 войсковай чааска, Даурияҕа 654 артиллерийскай полкаҕа, онтон Датсанна  91 №-дээх саппаас полкаҕа снайперскай ротаҕа сылдьыбытым.

Син араас баара да, ону барытын суруйар кыах суох. Аҕыйах тубэлтэни эрэ ахтыым:

Китой диэн станция5а мас эрбээhинигэр Петров, Андреев /Мэҥэ уолаттара/, С.Сивцев, И.П.Сыроватскай уонна мин /Уус-Алданнар/ биир ротаҕа сылдьыбыппыт. Сахалар кырабытыттан улэҕэ эриллибит буоламмыт, нуорманы ким-хайа иннинэ толорон кэбиhэрбит. Оттон нуучча уолаттара адьас хойукка дылы үлэлииллэрэ. Онон биhиги хайҕанарбыт, премия курдук Мальтаттан килиэп аҕалыытыгар барарбыт. Биирдэ килиэппитин ылан хаhаарымаҕа аҕалан симэн баран хонор буоллубут. Старшина биирдии буханка килиэби туттаран кэбиhэн баран ханна эрэ хоно барда. Биhиги баhаарынай ууттан иhэ-иhэ сиэн кэбистибит. Онтон биирдиини ылан сиэтибит, өссө үhүстээтибит. Дьэ, ол түүн моhуогуран хоммуппут…

Суттааҕы кураайы, эбэтэр туохха эрэ түбэhэн уhуннук аччыктаабыт киhи тоторун дьаабытын билбэт буолар эбит этэ. Ол иhин, оннук киhини кыра-кыратык аhатааччылар.

Артиллерияҕа сылдьан конюшняҕа дьуhуурустубалаан баран, остолобуойга түүн кэллибит. Киhим саhааннаах нуучча, оттон мин сукка моhуогурбут, чуучуйа хаппыт уолбун. Уон лиитэрэлээх биэдэрэҕэ тобус-толору миин биэрдилэр. Иккиэн тэбис-тэҥҥэ үллэстэн баран иhэн кэбистибит. Өссө хааhы, килиэп сиэтибит! Аhым айахпынан быгыахтыыр, ол түүн эмиэ моhуогуран хоннум…Сарсыарда киhим кэккэлэhэ туран:

— Бөөлүүн аhара аhаан өлө сыстым, оттон бу бачча аччыгый киhи туох да буолбатах, кутта5а миэнин саҕа киэҥ эбит…- дии-дии дьонугар кэпсээтэ. Ол чааска сырыттахпына Монич диэн Москвич уол уон хонукка гауптвахтаҕа сытан, тахсан баран көрдөhөн куукунаҕа дьуhуурустубаҕа баран аhара аhаан, сарсыарда өлбут киhини көтө5өн а5албыттара.

Нууччалыы билбэт буолан элбэхтэ моhуогурбутум. Артиллерияҕа сана тиийдэҕим утаа, ат малын уурар хостон тугу эрэ таhаар диэтилэр. Мин онуоха диэри ат малын аатын нууччалыы истибитим суоҕа. Хоско киирэн көрө-сатаан баран туох эрэ быаны таhаардым. Онон кырбанным…

Биирдэ, сыппыппыт кэннэ тревоганан ойутан туруоран, толору бойобуой көрунунэн стройдаан, диэн буолла. Бэрэбиэркэ саҕаланна, сиэби тиэрэллэр, противогаhы кытта орууллар. Эбиэс, жмых /ат аhылыга/ буллулар да инники таhааран истилэр. Кэккэбитигэр адьас аҕыйах киhи хаалла. Старшина миэхэ кэлэн, умса көрөн туран:

-Туохтааххыный, эрдэттэн билин,- диэн бардьыгынаата. Мин адьас тугум да суох диэхпин баҕаран:

— Них… нету- диэтим. Киhим өрөhөлөнөн турбат дуо? Мөҕүү бөҕөнү мөхтө быhыылаах – два наряда вне очереди- диэбитин эрэ өйдөөтум.

Мин эппит  тылларбын ис хоhоонун кэлин быhаарбыттарыгар эрэ өйдөөтум, мин истэрбэр киhи барыта туттар, күҥҥэ сүүһүнэн, тыhыынчанан тегүл туттуллар тыл эбээт?.. Итинтэн ыла мээнэ саҥарбат буолбутум. Мин сэттис кылааhы бүтэрэн барбыт киhибин, оттон адьас үөрэҕэ суох колхозтаахтар төhөлөөх эрэйдэнэллэрэ буолуой?..

Ити чааска сырыттахпына эбиэhи сиэн, хойууларынан хаайтаран санчааска киирии аhара элбэх этэ.

Датсантан сэтинньигэ ар5аа фроҥҥа ыыппыттара. Чернай муора туhугар хайа эрэ станцияҕа сүөкээн кэбиспиттэрэ. Онтон аара Крымскай диэн улахан дэриэбинэҕэ хонон икки күн хааман Керченскэй силбэhиигэ тиийбиппит. Сарсыарда эрдэ, кыра катерга туруору лыык курдук симэн силбэhиини туораттылар. Үөhээттэн буомбалыыллар, хантан эрэ артиллериянан ытыалыыллар. Биир катер тимирдэ, дэстилэр. Катербыт биэрэккэ тиийбэккэ, бадаҕа, таастан иҥнэн тохтоон хаалла. «Түһүҥ!» диэн хамаанда буолла да, мин нэhиилэ тутуhан кытыыга турар киhини эргийэр да бокуой биэрбэккэ тиэрэ кэйэн кэбистилэр. Туруорбаттар, үрдүбэр саба түhэн иhэллэр. Тэпсиллэн, чачайан өлө сыстым. Синньигэс биилбинэн ууга нэhиилэ эргийэн түөрт мүhэбинэн сыыллан, арыый тэйэн баран, туран, өрө тыынным.  Биэрэккэ тахсан таас быыhыгар сытабыт. Мин таҥаспын уста-уста ыктан абыранным. Ыалдьыбыт, онноо5ор илиитин, ата5ын улуппут үгүс.

Халлаан сырдыырын саҕана, харса суох буомбалаатылар. Үрдүгэр кэлэн буомбанан «Саахтаан» кэбиhэллэр, тыаhа-ууhа бу дьулаанын, ынырыгын! Ол быыhыгар истребителлэр араастаан орулаан-сарылаан таҥнары халаахтаан түhэн, ытан батыгыратан ааhаллар. Силбэhии үрдүгэр самолеттар көрсөн охсустулар, алларааттан ытыалыыр снарядтара үөhэ тахсан эстэн бур5аҥныыр. Биир самолет бутуннуу ыhыллан, кынаттара тэлээриҥнээн муораҕа тустэ, биир киhи парашютугар тэйгэйэн муора тугэҕин диэки бара турда. Буомбаттан кыра таас кыырайан кэлэн сиспэр туhэн син балайда өр моhуоктаабыта.

Дьэ, ити курдук силбэhиини туораат, кыырыктаах өлөрсүү толоонун ортотугар баар буола түспүппүт. Тыынар тыыннаах ордуо суоҕун курдук иэдээнэ буолбута да син оппуппут… Онно аан бастаан көрбүтүм, өлөр өлүү бүтэhик хамсаныытын, бааһырар муҥун-сорун…

Сэриигэ ыйы кыайбат бириэмэ сылдьыбыт буоламмын, урут кэпсии сатаабат этим. Ол эрээри пехота5а киhи барыта уhуннук сылдьар, геройствоны оҥорор дьыл5ата суох. Ааспыт сэриигэ миэхэ майгынныыр дьылҕалаах пехотинец элбэх буолуохтаах, оннооҕор, өстөөҕү төрүт да көрбөккө сылдьан, киирэн иhэн өлөөччү элбэх диэн, аҕыйах түгэни ахтарга сананным.

Керченскэй тумус арыыга, отдельнай Приморскай Армия 383 стрелковай дивизиятын 691 стрелковай полкатыгар сылдьыбытым. Бастаан ПТР-га /противотанковое оружие/ бастакы расчетунан, иккиhим П.Печетов диэн Өлүөхүмэ уола буолан сылдьыбыппыт. /Печетовы көрдөөн, сэрии кэнниттэн Өлүөхүмэҕэ икки төгүл суруйа сылдьыбытым да харда кэлбэтэҕэ./  Кэлин бааһырарым саҕана автоматчик буолбутум.

Бастакы кирбиигэ тимири уhаарар Войхов аатынан собуоттан тэйиччи «Безымяннай» үрдэл туhугар тиийбиппит. Туох да маhа-ото суох көбүс-көнө хонуу дуу, бааhына дуу быhыылааҕа. Өстөөх уонна биhиги траншеябыт икки арда 250-300 хаамыы холобурдааҕа. Сопка өстөөхтөр сирдэрэ этэ. Күнүс ардахтыыра, сорох түүн хаардыыра. Аhылык хараҥарбытын кэннэ кэлэрэ. Онон инчэҕэй окуопаҕа төбөбүтүн өндөппөккө сытарбыт. Үрдэли бас билэр иhин охсуhуу мэлдьи буолан, илииттэн илиигэ киирэрэ.

Биир сарсыарда эрдэ таҥнарыахсыт киһи /хайа эрэ уобалас, ханнык эрэ дэриэбинэ киhитэ, оннооҕор аатын кытта билэр этим да умнубуппун/, биhигини сэриилэспэккэ бэринэргэ ыҥыран, улаханнык саҥарар радионан дьаҥсайда. Онтон тута сырдатар ракеталара таҕыстылар да артиллериянан, минометунан харса суох ытыалаан куhуйдулар… Оннук күргүөмнээх ытыы уотун ортотугар түбэhии диэн хайдаҕын бастаан онно билбитим. .. Ытыы тохтуу илигинэ «танки» диэн хаhыыны истээт өйдөөн көрбүтүм: үрдэл кэтэҕиттэн үс танка сыыллан тахсан иhэллэр! Кэнниттэн пехота батыспыт! Биhиги утары уот астыбыт. ПТР-даахтар танканы бултаhабыт, өссө ойо5оспутугар 45 мм-дээх пушка /прощай Родина/ баара. Танка пушкатын айаҕа биhиги диэки хайыhан ытыалаатаҕына, «көрдө быhыылаах»  диэн урут эмсэҕэлэтээри харса суох ытабыт. Онтон ортоку танка умайда, пехота да иҥэн-сутэн хаалла, икки танка ытыалыы-ытыалыы кэннилэринэн тэйэн үрдэл кэтэҕэр киирэн хааллылар. Бука инчэҕэй эттээх уҥуордаабат тимир ардаҕа буолбут буолуохтаах.

Ити иннинэ Печетов биhиги биир түүнү быhа үлэлээн, окуопабытын траншеяттан балайда тэйитэн, дириҥэтэн, иннибитин өлбут дьонунан хаххалаан, хамандыыртан хайҕал ылбыппыт. Өссө атын ПТР-даахтар кэлэн көрөн барбыттара.

Биирдэ ротабытыгар тохсуо эрэ олордохпутуна /командир, 2 связист, 3 ПТР расчета/ түүн, «сопка үрдүнээҕи траншеяҕа тахсын» — диэн бирикээс кэллэ диэтилэр. Командирбыт «тохсуобут эрэ» диэн этэн көрбүтүн ылымматахтар, өссө бирикээс туолуутун биллэрэ охсун» — диэн ыкпыттар. Кэлин ылыахпыт диэн ПТР-дар сомуоктарын кистээтибит, онтон-мантан  ким төhөнү сүгэринэн сэп-сэбиргэл хомуннубут.

Кыргыс толоонугар сүүрбэччэ хонон, кэнникинэн хал буолан буулдьа тыаhаатаҕын аайы хантас гынарбыт уурайбытын үрдүнэн, бирикээhи истээт, сирэй-харах буорайда… Өлөртөн куттаммат киhи суох буолуохтаах…Хайыыр да кыах суох, бирикээс туолуохтаах! Бу сопка хас да төгүл илииттэн-илиигэ киирбитин көрбүппүт, үрдүгэр өстөөх траншеята баарын истибиппит. Тоҕус киhинэн хайдах ылларалларын бэркиhиибит. Хайалара эрэ: -ытар точкаларын билээри, сиэртибэ биэрэллэр диэбитин, командирбыт – Молчать! – диэн саба саҥаран кэбистэ. Кэннибитигэр наада буоллаҕына күүс-көмө буолар киhи суоҕа, уонна аҕыйахпыт санаабытын ордук аймаата. Аhара хобдох балаhыанньа этэ. Миэхэ «бу сырыыга өлөбүн, билиэн эрэ түбэспэтэх киhи» диэх курдук санаа хаста да охсуллан ааста,  диискэттэн ботуруон ылан сиэппэр угуннум. Ол ахсын аҕабын, атааран туран хаалбыт дьоммун-сэргэбин көрөргө дылы буолабын. Аҕам быhыытын-таhаатын, сирэйин үчүгэйдик өйдөөн хаалаары хат-хат эргитэн көрө сатыыбын.

Хараҥа. Сыыры өрө сыыллан иhэбит. Өлук хомуллубатаҕа ыраатан, ыар сыт тунуйбут. Харахтара уолбут, тиистэрэ килэйбит, сирэйдэрэ хараара көҕөрбүт, истэрэ үллүбүт өлүктэр араастаан түҥ-таҥ түhэн, сорохторо буортан туохтара эрэ быган сыталлар. Үксүгэр кэтиллэ түhэ-түhэ тумнабыт, ардыгар, туhунан сытар илиини, атаҕы сыҕарытабыт. Кэккэлэhэ сыыллан иhэр уолум тимир бэргэhэни мин диэки сыҕарыппытын ылан туора ууруох буолбутум иhигэр төбөлөөх буолан уйулҕабын ордук хамсатта.

Бу үрдэл иhин элбэх кыырыктаах кыргыhыы буолбутун, өссө ханан да бүттэлээх сир оппотоҕо туоhулуур. Барыта миинэ, снаряд, буомба боруонката. Өлбут киhини хас төгул хат-хат кэйгэллээбиттэрэ, умса-тиэрэ бырахпыттара биллибэт! Онноо5ор үс хос хатыылаах боробулуоха (ограждение), кыыл сиэбит сэмнэ5ин курдук онон – манан ыйанан айгыраан турар.

Тыаhаабакка кыhаллан бороболуоха ограждениены туораатыбыт. Мантан траншея сүүрбэччэ хаамыы буолуохтаах. Командирбыт эппитин курдук илиитин өрө ууммутугар гранатабытын быраҕарга бэлэмнэннибит, илиитин умса охсубутугар бырахтыбыт. Эппитин курдук ким да остоох траншеятыттан ыстаммата, командирбыт бэйэтэ да дөйбут курдук олордо. Дьиктиргиэхпит иhин, биhиги гранаталарбыт эрэ эhиннилэр, атын туох да биллибэтэ. Онтон эр ылан эмиэ сыылан, үөдэн-таhаан буолбут, буорунан көмүллэ сыспыт траншея омоонун буллубут. Табыгастаах сири булан дириҥэтэн олорор сир оҥоhуннубут. Онтон командирбыт бирикээhи толорбутун туhунан биллэрдэ. Аллараа, адьас чугас, тэлиэгэ талыгырыыр, тыаhа ыраатан сутэн хаала-хаала чугаhаан кэлэриттэн сабаҕалаатахха тугу эрэ таhаллар быhыылаах.

Халлаан илин саҕата суhуктуйа сырдаан эрдэҕинэ, түөрт уонча киhилээх пополнение кэллэ. Биhиги командирбыт буойарын урдунэн саҥаны-иҥэни, тыаhы-ууhу кыамматтар. Онноо5ор хаадьылаhаллар, кулэн сыhыгырыыллар. Сэриигэ аан-бастаан киирбиттэрэ тута биллэр. Биhигиттэн өстөөх хайа диэки баарын, төһө ыраахтарын ыйытылаhаллар.

Оннук аамайдана олордохпутуна, алларааттан 5-6 ракета сурулаан тахсан, парашютугар ыйанан туран сырдатарын кытта, биhиги траншеябытыгар уонча граната биирдэ эhиннэ! Ону кытта тэҥҥэ буулдьа дохсун тобураҕын ортотугар буола түстүбүт. Гранатаҕа биhиги командирбыт таптаран, эмискэ ойон туран баран, траншея илин бүүрүгэр биллэ5э түстэ.

Кини аттыгар олорбут связист траншея иhигэр оҕунна, сирэйэ бүтүннүү хаан-билик. Командир ыар, дириҥ баҕайытык ынчыктаан иhэн ах барда, сулбуруйан иhирдьэ түстэ. Мин аттыбар олорор связист «өллө» диэтэ. Онтон сэрэнэн аллараа көрбуппут, ытар точкалара барыта уотунан ыhылла олорор. Киhим «ытыахха» диэн иккиэ балайда уhун уочарат биэрдибит. Тута бэйэбитигэр уочарат биэрэннэр былдьана сыстыбыт. Хата, бастакы буулдьалар сиирэ-халты туhэннэр, хаптас гынан куоттубут. Уhуннук, элбэхтик ыттылар, төбөбүтүн өрө көтөхтөрбөттөр. Дьаhайар, хамаандалыыр киhи суох, аамай-айдаан, хаhыы-ыhыы, ынчык-үөхсүү!.. Связист доҕорун «таhаарыахха» диэтэ. Ытыы быыhыгар түбэhиннэрэн көтөҕөн ылан траншея кэннигэр үҥкүрүччү астыбыт.  Онтон бэйэбит уҥуор туhэн сытан эрэ соhон, хатыылаах боробулуохаҕа иҥнэн бодьуустаhа сырыттахпытына киhибит өллө! Арааhа иккиhин таптарда быhыылаах. Үс киhи туҥ-таҥ түhэн, сырсан иhэн «ньиэмэстээр!» диэн хаhыытаатылар. Кырдьык, биhиги олорбут траншеябытыгар өйдөөбөт саҥабыт хойдо түстэ! Биhиги сыыры таҥнары сырыстыбыт, сыыр үрдүттэн ытан субуруттулар, чох курдук кытарбыт буулдьалар сылаас хааны көрдеен сиидэлээтилэр. Хата, дьолго, таппатылар. Бэйэбит урукку траншеябытыгар тиийэн тохтоотубут, мустан ахсыа эрэ буоллубут…

Баас ылбыт түгэним. Тохсунньу 17 кунэ, 1944 сыл. Сүүс киhилээх штурмалыыр рота оҥорон, каменоломняҕа /тимир руда хостуур сирдэрэ/ таhааран биир күн сынньаттылар. Киэhээ сибээс кабелын уматан, ол сырдыгар түөрт артист ыллаан, үҥкүүлээн саараттылар. Дивизия командира Провалов тыл эттэ. Сарсыарда эрдэ туруоран сэп-сэбиргэл, биэстии хонуктаах сухой паек түнэттилэр. Ол кумааҕы пакекка саллаат биир хонуктааҕы аhа барыта баара, таhыгар 1938 сыллаахха бэлэмнэниитин туоhулуур суруктаа5а. Биэс уоннуу киhинэн хайыттылар, мин бастакы бөлөххө түбэhэн, автоматчик буоллум. Траншея5а тиийэн аhаттылар, сүүстүү грамм водка иhэттилэр. Артиллерия сүүрбэччэ мүнүүтэлээх күргүөмнээх ытыыта ситэ бутэ илигинэ траншеяттан тахсан сыыллыбытынан бардыбыт. Ити түүн хаар түспүтэ, онон халаата суох дьону дуоннааҕы ыыппатылар, өстөөхтөр ракетанан сырдатаат дохсун уоту астылар. Ону күүппүт курдук «За Родину!», «За Сталина!» диэн хаһыытаhа-хаhыытаhа туран иннибит хоту түhэн кэбистибит.Хаста да сыта-сыта туран сүүрэн иhэн, өйдөөн көрбүтүм сэдэхсийбиппит. Онтон иннибэр ойоҕолуу соҕус хас да граната эстибитин көрөн, «дьоммуттан хаалбыппын» дии санаан ол диэки тэбинэн истэхпинэ  уҥа бүлгүммэр күүстээх охсуу «ньир» гыннаран умса биэрэн түhэрдэ! /Ити буулдьа суолуттан, уонна умса охсон түhэрбититтэн биллэхпинэ бэйэм дьонум буулдьалара эбит. Бастаан тахсыбыт бөлөх сэдэхсийэрин кытта иккис бөлөх турбут буолуохтаах/ Ити буулдьа таппата5а буоллар, өстөөх траншеятыгар тиийэн туhэн да биэрбит буолуохпун сөп. Тайанан туруох буолбутум илиим бас бэриммэт, туора сытар. Бааhырбыппын дьэ биллим, бэгэччэкпинэн хааным суурэрин көрдум. Онтон тулэй-балай баран балайда сыттым быhыылаа5а. Аттыбар «Уой, маа-маа» диир сананы истээт сэргэхсийэ түстүм. Үс-түөрт хаамыылаах сиргэ биир уол иhин тутта сылдьан харса суох мааматын ыҥыра-ыҥыра үҥкүрүҥнүүр, тобуктуур, эмиэ да тиэрэ сытар. Оннук буккулла сырыттаҕына  ытыалаан буулдьалар чуhууран аастылар, «пос» гына туспут тыаhы истэргэ дылы буоллум, уол налыс гынан хаалла, сирэйэ мин диэки… Ону көрөөт аҕабын өйдөөн өйүм дьэнкэрбит курдук буолан, санаам тыыннаах ордор туhугар түмүлүннэ. Ханаан, хайдах тахсарбын билээри кэннибин хайыhан көрбутум: халлаан ырдьайа сырдаабыт, таарыйа кэннибэр аҕыйах хонуктааҕыта умаппыт танкабыт турарын көрдум. Онон өстөөх траншеятыттан адьас чугас сытарбын, билигин тахсыбатым да өлөбун диир санаа ыкта. Эрэй бөҕөнөн туора сытар илиибин өттукпэр ууран, ойоҕоспунан сыылан истэхпинэ буулдьалар чуhууран аастылар! Өлбүтэ буолан иhийэн хааллым, харахтарын аралдьытаары хамсаабакка сыттым. «Халлаан сырдыы илигинэ тэйэ охсуохха», — диир санаа ыгар. Умса сыылар кыаҕым суох, илиим мэhэйдиир. Биллэ-биллибэт сыҕарыҥнаан ойоҕоhунан сытар олук диэки баран истэхпинэ эмиэ, уҥа илиибэр иккис күүстээх охсуу «ньир» гыннарда. Төһө өөр сыппыппын билбэппин. Арай, аҕам кэлэн үрдүбэр төҥкөйөн туран уhугуннарбытын курдук санаабытынан, сэргэхсийэн кэллим. Ыар күммэр мэлдьи буоларын курдук «аhыйан иэдэйиэ», «иэспин төлөөбөт буолла5ым» диир сана киирэн кэлэн, бу аат айаҕыттан төлө харбатар туhугар туох баар өйбүн-санаабын, күүспүн түмүнэн мөккүспүтүнэн бардым… Күн тахсыбыт, тиэрэ сытар эбиппин, илиим эмиэ туора сытар. Оттүкпүнэн сыыллар табыллыбатын өйдөөтүм. Тиэрэ сытан бараары тойуо-майаа бара-бара рюкзакпын уhуллум, илиибин быарбар аҕалан курбунан туттардым. Аhара утаппыппын, хаар уллубут буолан бадарааны эмэбин. Тобукпун өндөппөккө, өттүкпүн, көхсүбүн хаадьаҥнатан, тиҥилэхпинэн сууралаан тирэх булунан, кэтэхпинэн чиэстэнэн, сантиметрынан аахсан сыҕарыйбыта буолабын… Бадараан төбөбөр, санныбар күрдьүллэн моhуоктуур, ону ыраастаары тоҥолохпун көрдөрөн эмиэ хаста да ыттылар…Өлбүт дьон күлүктэринэн бара сатыыбын, мэлдьи бадараан эмэбин.

 Дьэ, ити курдук өөр «айаннаан», умайбыт танка күлүгэр киирэн баран, арыый эр ылан айаммын салҕаатым… Күн киэhэрбит. Траншеябар чугаhаабытым кэннэ дьэ  көрөннөр, тахсан соhон ыллылар.

Бадарааммын кыhыйан, таҥаспын барытын моонньубар диэри хайа быhаннар, илиибин босхолоон, бэрэбээскилээтилэр. Онтон траншея устун илдьэн, хотоолго киллэрэн, акка олордон землянкаҕа тиэттилэр. Таhыгар сүүрбэччэ киhи баар. Ол быыhыгар Печетовка дылы киhи көстөр. Ыҥырдым. Киhим, соhуйбут курдук мин диэки эргийдэ да, үөрбутунэн кэллэ:

— Хайаа, илиигэр таптарбыккын дуу, дойдулуур буолбуккун…Мин эмэhэбэр оскуолка туhэн кэллим, — диэтэ. Онтон били ПТР-даах сырыттахпытына тоҕо быстан хаалбытын ыйыппыппар:

-Эн кэннигиттэн барбыт икки киhи таптаран охтубуттарын көрөн, ыталлара сэллиирин күүтэн быстан хаалбытым. Онтон атын чааска сырыттым, — диэтэ.

Миигин землянкаҕа киллэрдилэр. Алта остуол баар, үс киhини операциялыы тураллар. Остуол аннын ахсын, икки өртунэн тутаахтаах тимир суунар тааска быhан бырахпыттара сытар, бииргэ атах сытарын көрөн уҥуоҕум кыйда, илиибин быhыахтара диэн кутанным. Биир киhини ойоҕоhунан кэлгийэн сытан «биликтииллэр». Бүтүннүү хаан буолбут тыҥатын көрөллөр. Хабарҕатын быстарбыт сүөhү курдук тыҥатынан тыынар, ол ахсын хаана ыhыллан олорор, өйдөнөн кэллэҕинэ быдьардык үөхсэр…

Миигин ортоку остуолга сытыаран бэрээбискибин сүөрбуттэригэр, былчыҥнмын буулдьа төлө көтөн тахсыбыт сирин дьэ көрдум. Хайа быhан уҥуоҕун итигэстээтилэр, кыhыйдылар. Онтон иккис таптарыым тоҥолохпор эбит, миэхэ көстубэт. Операциялаабыт киhим, кырдьаҕас хируру ыҥыран аҕалан көрдөрөн сүбэлэттэ. Сүһүөхпүн урэйэн ыраастыыллара табыллыбата буолуо, тимир төбөтүгэр  эмтээх баата эрийэн баран, курдат анньаары өлөрө сыстылар…

Онтон тыылга ыытан, ол-бу куораттарга тохтотон көрө-көрө, салгыы ыытан Сочига тиэртилэр. Онно алта ый эмтэнэн сүүрбэбэр аhаҕас баастаах дойдубун булбутум.

Оччолорго хаан тиийбэтэ, миэхэ хаан куппатахтара. Онон эмискэ хамнаннахпына, төнкөс гыннахпына мэйиим иирэн онтон-мантан тутуhа түhэрим. Красноярскай кыраай хайа эрэ станциятыгар кипяток ыла тахсан баран, охтон поезпыттан хаалан хаалбытым.. Хата, сэрэнэн туох баар докумуоммун сиэппэр укта сылдьар буолан абыраммытым..

Госпитальтан барарбар, ыраах айанныыгын диэн биир туттуллубут биинтэни сууйан, өтүүктээн биэрдилэр. Ону кэмиттэн кэмигэр уларыттыбакка бааhым ириҥэрэн, сытыйан кэлбитим.

Дьокуускайтан кыра катерынан Суоттуга туораабытым. Онтон Бороҕонно диэри икки кун сатыы хаампытым. Ол тухары саатар ыҥыыр аттаах киhи сиппэтэҕэ. Хардыыга В.Н.Колодезниковы булан хоммутум /Танда5а бииргэ үөрэнэн билэрим/. Сельпо председателэ, сана кэргэннэммит этэ. Онно төһө кыайарбынан кус, алаайы сиэн, арыгы иhэн /иккиэ 200 граммы кыайбатахпыт/, сымна5ас ыраас таҥаска утуйан абыраммытым. Ол махталбын аhара толорбуппун Василий Николаевич бэйэтэ да билиммитэ.

Бороҕоҥҥо хонон баран бэрэбээскилэнээри Томторго амбулатория5а  /урукку диспансерга баара/ тахсан олордохпуна Чохооччу — Ньукулай /Андросов/ киирэн кэллэ. Миигин көрөөт тохтоон хаалла. Мин атын сиргэ хайыстым, киhим кыҥастаhа-кыҥастаhа көрөрүн /хара5а мөлтөх этэ/ хараҕым кырыытынан көрөбүн. Онтон кини диэки хайыспыппар киhим эмиэ атын сиргэ хайыста. Ити курдук хаста да дьээбэлэнэнэн баран ыҥырдым. Киhим соhуйан:

-Бэ, бээ, бу эн Мэхээлискэҕин дуо? Оттон фроҥҥа иккиhин барарым буолуо диэбит сурукун бэҕэhээ тутан аахпыппыт дии, — диэтэ. Оччолорго сурук икки ый айанныыра, оттон мин ый кэриҥэ айаннаан кэлбитим.  Онтон Ньукулай мин аҕабар эмп ыла киирбитин, бэҕэhээ В.Попов тахсан кербүтүн туhунан кэпсээтэ. Онтон сыыйа, лаппыйан:

— Бэ5эhээ киэhээ баара, кытаат эмкин ыла охсон баран, мин аппынан ыстаннар! – диэтэ. Итини истээт, туптэ үрдүгэр олорбут курдук буола түстүм! «Бачча күүтүhэн, ахтыhан баран куоппута буолуо дуо?» диир ыар санаа эрийдэ. В.Поповка /Олүөхүмэ бааhынайа, биhиэхэ өөр улэлээбитэ/ киирэн аҕабын ыйыталастым, хааным аҕыйах буолан эрэйдэнэрбин кэпсээтим.  «Миэхэ да хаан суох, сиикэй быарда, эттэ сиэ, субайда ис», — диэн сүбэлээтэ.

Нэс аты харса суох сиэллэрэн Булгунньахтаах сайылыкка тиийдим. Сайылык аанын аhа туран аллараа кыра оҕолор сөтүөлээн айманалларын кэрэтик иhиттим да үөрэр кыах суох. Онтон сайылык ыалын бүтэйин аанын айаҕар тиийэн аппыттан түhэрбин кытта, тулаайах, тырыттыбыт таҥастаах Амма /Тролуков/ сүүрэн кэлэн моонньубар ыйана түhэн баран, төттөрү сүүрдэ:

— Мэхээлискэ кэллээээ! – диэн хаhыытыы-хыhыытыы ыалы барытын /биэс дьиэҕэ сайылаан олороллоро/  кэрийдэ.

Сайылыкка баар эдэр, кырдьаҕас барыта утары тахсан дьиэм айаҕар төгүрүйэн кэбистилэр.  Мин кэпсэтиибин «Аҕам баар дуо?» ,–диэн ыйытыыттан саҕалаатым. Омуруу-соhуйуу, сурукпун бэҕэhээ аахтаран истибиттэр. Тула көрөллөр, ону-маны ыйыталлар. Оччолорго «Хаста атаакаҕа киирдин?» диэн киhи барыта ыйытара.

Дьиэ5э киирээт быыс кэннигэр сытар аҕабар аастым, мээнэнэн көрөн сытар. Тыбыс тымныы илиитин тутан баран:

-А5аа, мин кэллим, — диэтим да истибитэ да, истибэтэҕэ да биллибэтэ, сирэйигэр биир тымыр хамсаабата! Олоппоско олоро түстүм, түөhүгэр төбөбүн ууран, өөр-өөр ытаатым… Өлөөнө (маачаха ийэм) хаhыс ыҥырыытыгар остуолга тахсыбыппын өйдөөбөппүн. Онноо5ор баҕалаах быраатым баар буолбутун истэн да баран, үөрэр кыах суох…

Аҕам тымныйан ыалдьан сыттаҕына, сайылык ыала хара сиэхтэрин баҕаран, муҥха туhэттэрээри Даакыга сыарҕаҕа тиэйэн илдьибиттэр. Үөскэ киирбитин кэннэ сахсайбыт тыы муоҕа төлө баран тимирэн хаалбыт. Иилистиэм диэн тыытын умса тардан, мунхатын сүөкээн, биир ситими тутан баран, тыытын урдугэр биллэ5э сытан көрбүтэ, дьоно сарылаhа-сарылаhа сырсан ыраатан эрэллэр уhу. Ону хаhыытаан, нэhиилэ тохтотон, бэчимэттэн состорон тахсыбыт. Ол иhин иккиhин сыыстаран өлөр ахсааныгар киирэн сытар эбит.

Кэлин «эн кэлбиккин уолук-дьуолук истибитим да үөрэр сэниэ да, өй да суоҕа быhыылаах» диэбитэ. Ити да буоллар атаҕар турбута, өссө уон биир сыл олорбута. Сорохтор «эн кэлэҥҥин атаҕар турда» диэбиттэрэ.

42 сыл буолан баран, 1986 сыллаахха атырдьах ыйыгар сэриилэспит сирбин көрө таарыйа Сочига тиийбитим. Онно көрдөөн-көрдөөн госпиталбын нэhиилэ  «Заря» диэн санаторий ахсыс корпуhа буолбутун буллум.  1941 с. атырдьах ыйыттан госпиталь буолан 1947 сыллаахха диэри улэлээбит,  сэрии са5анаа5ы аадырыһа №2129. Бастаан 1000 куойкалаах эбит, соро5ор 1300 киhиэхэ тиэрдэ сылдьыбыттар, барыта 31167 саллааты олоххо тонуннэрбиттэр.

АХТЫЫ

ПОДВИГ МАТЕРИ

(Невыдуманная история)

Потапова Марена Васильевна Марена КЮРЭ

Был один из замечательных летних дней, когда высоко по небу тянулись облака, временами закрывая солнце, и легкий ветерок, возникший от перемены тепла и прохлады, освежал тела и лица сенокосчиков, работавших на большой поляне. Не мучал изнуряющий гнус, в атмосфере света, простора, легкости дело шло споро, но смутная, неотвязная тревога витала в воздухе.

Женщина поправила платок на лбу, разогнула спину и устремила взгляд вдаль, словно ждала чего-то. Внезапно заметила всадника и с волнением толкнула подругу: «Кто-то скачет!». Из леса выскочил всадник и по краю поляны понесся по направлению к ним.

В те времена просто так коней галопом не гоняли. Значит, что-то случилось. Напряжение росло, женщины кликнули мужчин – все онемело стояли в ожидании.

Всадник – им оказался горбатенький Бодо – сходу остановил коня, скатился на землю и сел, поджав ноги и уронив на грудь голову. Никто не произнес ни слова. А он как-то зло выдохнул: «Война…». У женщин отлегли от сердца: не у них в деревне беда, а где-то далеко. Где-то далеко… Одной из них была моя мама. Но эхо войны добралось и до скалистых гор Ледовитого океана.

Шел третий год Великой Отечественной, мама родила дочь и третьего сына, но не было радости – выживет ли маленький человек, который помещался в заячьей шкуре? На руках у нее было четверо малых детей, больных, голодных, умирающих. Старший, семи лет от роду, уже не мог помогать по дому: у него развился туберкулез. Однажды в сердцах мама побила его за то, что он съел долю младших, дав им только молока – потом не могла простить себе ту жестокость. Голодные глаза ребенка с безысходности тоской всю жизнь преследовали ее. Когда умирала, просила у старшего сына прощения.

В тот год и корова перестала доиться, а в колхозе выдавали лишь по пол-литра надоенного молока на ребенка. Грудное молоко тоже пропало. От изнурительного труда и голода женщина сама едва держалась на ногах.

В конце концов перед мамой встал выбор – кого из четверых спасать. Старший слег и больше не поднимался. Он отказался от еды, отдавая свою долю младшим. Умирая, долго держал иссохшими ручонками мамину руку. В ту ночь маленькую деревушку всколыхнул страшный крик женщины, которая никогда не плакала, — это был первый и последний, как сама говорила, «волчий вой». Война унесла у нее четырех сыновей, и после родившийся не задержался на этом свете. Остались я, послевоенная, и сестра, родившаяся в суровом сорок первом и выжившая за счет старшего брата. Такова судьба детей войны в одной семье.

Когда мне было шесть, я заболела костным туберкулезом, а сестру гнул туберкулез легких. Мы умирали. Мама стала просить председателя колхоза перевезти нас на лодке тот берег, где было спасение – больница в большом поселке Янский, он находился в нескольких десятках километров от нашего колхоза. Но председатель отказал, мол, дети все равно не жильцы, а коров – «богатство государства» оставлять нельзя. Тогда ночью мама выкрала самого крепкого коня, — благо, была глубокая осень, и животные стояли в загоне.

Она глубоко верила в Бога, в советскую власть и в людей в белых халатах. Шла за конем и молилась, и конь, которого не могли обуздать  мужчины, ей подчинился. «Не я вас спасла, а Бог и ангелы в белых халатах. Вам Богом велено жить», — рассказывала мама.

А перед ней опять встал выбор – кого спасать? И она решила: пропадать – так вместе, терять больше некого. Она усадила нас верхом: меня впереди, сестру сзади, привязала к себе веревкой и пустила коня через горную речку. Ломая лед грудью, удалой конь починился силе и воле седока и вынес нас на другой берег.

Там мы попали в семью стариков, живших у реки, которые тут же вычистили и обогрели нашего заледеневшего коня и в ту же ночь – на своей лошади – доставили на в поселок Янский, где были русские врачи. Оттуда меня направили в Якутск, а сестру оставили в туберкулезной больнице в Верхоянске.

Когда на реке встал ледостав, коня доставили в колхоз, а маму осудили, дали два года условно, выгнали из колхоза. Как она мыкалась по чужим людям в городе, батрачила… Если бы мы умерли, никто бы за это ответ не держал, а если бы конь погиб – сидеть маме долгие годы в тюрьме. Но добрые люди спасли нас. Мама, конечно, назвала их имена, она их просто боготворила, а я, увы не запомнила, за что сейчас казню себя. Ведь эти старики были чьими-то родителями, родственниками, которые сейчас с радостью бы прочитали о том, что их близкие спасли жизнь одной семье.

Я всегда восхищаюсь и преклоняюсь перед мужеством, стойкостью, отвагой поколения военных лет. Такой была моя мама, я – другая. Но умение жить и улыбаться в самых тяжелых обстоятельствах, не считая приговоры судьбы несчастьем или наказанием, мама во мне заложило крепко.

                                                                                  Матрена КЮРЭ.

кэпсээн

ИЭДЭЭН

Тумат Уола.-Слепцов Семен Николаевич.

БАСТАКЫ ЧААҺА

Охонооһой бүгүн эрдэ уһугунна.Ону маны саныы сыта түһэн баран баркылаах ис ырбаахыннан туран тимир оһоҕун оттон хачыгыраата.

Балаҕан иһэ биллэ тымныйбыт.Саас,муус устар саҥата да буоллар таһырдьа сарсыарда дьыбардаах.Дьиибэтэ диэн баар саас халлаан сылыйдаҕына дьиэ бууһа тымныйар курдук буолар.Охнооһой эһэтэ:»Саас дьиэ тымныйааччы. Дьиэ быыһын, хайаҕаһын,дьиэ  итиитэ хаары уулларан ириэрбитин тымныы муус гына тоҥорон бүөлээн, кыһын итии дьиэттэн тахсыбат гына хам тоҥор»-,диэччи.Ол кырдьык,онтон атын буолуон сатаммат курдук.

Быйыл бэйэтэ да сүрдээх тымныы саас буолла.Охнооһойдоох быйылгы кыһыны син этэҥҥэ кыстаатылар.Охнооһой бултуур буолан дьиэтигэр ону-маны булан аҕалар.Күһүн икки кыыл табаны сонордоһон өлөрөн аҕалта.Кырса ииппит паастарын кэрийэ таарыччы хонор үүтээннэрин таһыгар хабдьыга тиргэлиир.Икки сиргэ уутээннэрэ хойуу талахтаах үрэх үрдүгэр баар,уоннааҕы үс үүтээнэ халтаҥ хордоҕосторго тураллар.Биир үүтззнз чуораа балаҕан,арыыйда кэҥэс.Охнооһой онно кэллэҕинэ сэтиигэ тиэммит тоҥ кырсаларын киллэрэн ириэрэр,сүлэр.Сэрии буолуон иннинэ сүлбүт кырсаларын этин ытынан сылдьар табаарыһыгар Баһылайга биэрэр этэ.Билигин бөһүөлэккэ кырса да этэ наада.Ас суоҕар ууга хоннорон баран күөстэннэххэ аччык дьоҥҥо бэртээхэй ас.Бу сэрии элбэх киһини аччыктатта.Булчута суох ыаллар аҥардас балыгынан сыл тахсаллар.Балыктара да сайын,эрдээтээҥҥи күһүн бултанар буолан уонна үчүгэй хаһаанар хаа суоҕуттан астыйар,сороҕо олох да уҥуоҕуттан арахса сытыйар.Үөрэнэн хаалан мыыла буолбут,киһи таҥалайыгар сыстар балык этэ туохтааҕар да үчүгэйдик сиэниллэр.Илим аҕыйаҕыттан муус аннынан хото балыктаммат.Сэрии иннинэ колхуос син бурдук,чээй,табаах биэрэр этэ.Дохуот до үллэһигэ үлэ күннээх дьоҥҥо ботуччу буолара.Онно эбии бултаан,балыктаан туох да кыһалҕата суох олоруллара.Быйыл кыһын ким эрэ былаастарга үҥсэн сэбиэт бэрэсэдээтэлэ Ньукулай Саабыһы үлэтиттэн устубуттара.Нуормо таһынан икки киилэттэн ордук бурдугу элбэх оҕолоох ыалга биирдии киилэни ордук биэрэр диэн буруйдаммыта.Олох бэйэтэ уоран сиэбитин курдук дьаабы,бэрэбиэркэ буолта.16 көстөөх Хаһааччыйаттан табаннан икки дьахтар биир эр киһи кэлэн икки хонугу быһа бурдугу ыйаан,биэдимэһи барытын хостоон,ким төһөнү ылбытын суоттаан,дьон бөҕөтүттэн ыйыталаһан,сүпсүгүрэн көрбүттэрэ.

Ол саҕана Охнооһой бөһүөлэккэ баара.Кинилэр эмиэ түөрт оҕолоох ыал буолан бурдугу ордук сиэһиҥҥэ хаарыллан,түмүк кумааҕыларыгар илии баттаабыттара.Охнооһой Ньукулай Саабыһы көмүскэһэн этинэн көрбүтүн саҥарпатахтара.Имэҥэр,Ньукулай Саабыһы Хаһааччыйаҕа илдьэ барбыттара.Онно өссө милиисийэлэммиттэр этэ,хата хаайбатахтарыгар баһыыба.Охонооһойдоох түөрт оҕолоохтор,үс кыыс,биир саамай кыралара үстээх Оппуос-  уол.Улахан кыыстара аҕыстаах, маҥнайгы кылааска үөрэнэр.

Өрүүнчүк үөрэҕэр үчүгэй диэн учууталлара хайгыыллар.Хата үөһээҥҥи былаастар,Ыстаалын бу хоту сир олохтоохторун сэриигэ ылбакка абыраабыттара.Охнооһой маҥнайгы омуҥҥа сэриигэ баран өстөөҕү кыайарга кыттыһар баҕатын биллэрбитин ылымматахтара.

«Наада буоллаҕына илдьиэхпит,»- диэн хаалларбыттара. Оччолорго сэрии кэмигэр бу ыраах сытар бөһүөлэккэ сэрии дьалхаана биллиэ диэн өйгө суох этэ. Сэриигэ илпэтэхтэригэр булчуттар улахан эппиэтинэһи сүкпүт курдук санаммыттара. Ийэ дойдуларыгар күүстэрин харыстаммакка төһө кыалларынан элбэх түүлээҕи бултуур сорук ылыммыттара. Ол соруктарын толороору Охнооһойдоох ааспыт сайын эбии баас бөҕөнү охсуммуттара,сайын устата дьиэлэригэр кэлбэккэ булка бэлэмнэнии бөҕөтө буолта.Эбии үүтээн туттуу,кырса мэҥиэтин бэлэмнэнии,баас өрөмүөнэ,саҥа баас маһын муора кырыытыттан хомуйан түһэринии,булт бааһын буор кирпиичэтин бэлэмнээһин уонна да атын түбүк,ол иһигэр дьиэҕэ кэлэ түһэн кыстык мастарын бэлэмнээһин,балаҕаннарын буорун тупсарыы,дьиэ ол-бу сээкэй быстах үлэлэрин толоруу.Бултааһын кэмигэр баастары сотору сотору кэрийэн,хапхааннары эбии иитэн,сайын балассаакка хас да сиргэ оҥоһуллан төрдүс уонна маҥнайгы кыбартаалга былырыыҥҥытааҕар элбэх кырсаны аҕалыллыбыта.Бу иккис кыбартаалга бааска кырса киириитэ мөлтөх соҕус,ол гынан баран хапхааны хото соҕус иитиллибит буолан маҥнайгы көрүүгэ былырыыҥҥытааҕар таһыччы элбэх кырсаны ылбыта.Субуотка оҥоһуллан түспүтүн кэннэ холкуос бэрэсэдээтэлэ Охнооһойу бастыҥ булчуттартан хаалсыбатах диэн  хайҕаабыта.Өйүүн охторууга барыахтаах.Муус устар 20 күнүгэр диэри баас охторуллан бүтүөхтээх, онтон хойүт иитиилээх бааска киирбит кырса түүтэ-өҥө куһаҕан буолар.Бэҕэһээ бэрэсэдээтэл булчуттарга барыларыгар уоннуу ботуруону биэрбитэ,Охнооһой саата бойобуой харабыын буолан үс иитии-15 ботуруону ылбыта.Уонна кини сылдьар сирин диэки баар таба ыстаадатыгар,кыыл табалары батыһа сылдьар бөрө баар сураҕа иһиллибитэ.Охнооһой былырыын икки бөрөнү өлөрөн турар.Быйыл да көрдөҕүнэ бултаһара биллэр.Бу кырыктаах сэрии хаһан бүтэр.Биһиэттэрэ кыайыахтара диэн булчуттар бары бүк эрэнэллэр,бөһүөлэккэ ыйы ыйынан туундараҕа сылдьан баран кэллэхтэринэ маҥнайгы боппуруостара сэрии туһунан,дьоннорун-кэргэттэрин сирэйдэрин,харахтарын көрүү буолар.Охнооһой кэргэнэ-Мааппа билигин отут аҕыһа,бэйэтигэр сөп эттээх-сииннээх, ханнык да үлэҕэ сыстаҕас,иистэнньэҥ сүрдээҕэ дьахтар.Холкуоска иистэнэр,бу сэрии кэмигэр боруоҥҥа диэн итии таҥаһы тигэр.Быйыл кыһын хайа да сыллааҕар ыарахан сыл буолла.Хабдьы,куобах суох, кыыл таба ыраах устуок диэкиннэн өрө тахсан бултаппатаҕа.Онуоха эбии эр дьон барахсаттарга күүс-көлө да мөлтөҕө,ыраах сылдьарга кыах тиийбэтэҕэ.Кырса булдугар сылдьар көлөлөрүн харыстаан бэйэ наадатыгар туһамматахтара.Былырыын саас Ньукулай Саабыс барахсан көмөлөһөн-эбии бурдук биэрэн уонна Охнооһой хаһаммыт кыыл эттээҕин аҕалан син сайыы балыгар тиийбиттэрэ.Быйыл хаһаас суох.Күһүн муус тоҥуон иннинэ кыыл таба ырааҕынан ааһан ситтэрбэтэҕэ.Былырыын ол бөһүөлэктэн үс көстөөх сиргэ икки  атыыр кыылга түбэһэн биир кыыл илин быһыҕаһын,эттээн күөл кырыытыгар куулга уган тоҥоро хаалларбыта.Саас кэлэн, анньыыннан мууһу тоҕо алларан, мууска хам тоҥмут кууллаах эти ороон ылбыта.Этэ хата туох да буолбакка  сибиэһэй сыппыт.Урут да оннук хаһаанар этэ,саас эстэр быстар саҕана тыын өллөйө буолан абырыыра.Оҕолор этимсэхтэрэ олус.Эти күөстэннэххэ буһуор диэри кэпсэтии,күлүү-салыы буолаахтыыллар,хайыахтарай бурдук ас аҕыйах,балык саас буортутуйа быһыыланар уонна салгымтыалаах даҕаны.

                            ИККИС ЧААһА.

Охнооһой баастарын охторон,уон биэс кырсалаах,хапхааннарын кэринэ сылдьан бэҕэһээ бүтэһик үүтээнигэр кэлэн хоммута.Мантан икки көс сиргэ стадалар сааһыы олорор буолуохтаахтар.Таарыйа сылдьан ааһарга быһаарынна.Баҕар биир эмэ кырбас эт бэрсиэхтэрэ.

Ол гынан баран сэрии кэмэ буолан табаны көҥүлэ суох сиэбэттэр.Биир эмэ бөрө сиэбит табатын этин сиэтэхтэринэ төбөтүн,атахтарын барабылыанньаҕа киллэрэн аах оҥортороллор, кириллибит,сиэммит,сорҕото да буоллун.Дьоҥҥо бэрсэр сэрэхтээх даҕаны,араас дьон бааллар.Сорохтор үҥсэн да биэрдэхтэринэ көҥүл,бөһүөлэккэ ким эмэ биллэҕинэ даҕаны онно-манна тиэрдиэхтэрин сөп.Ол да буоллар Охнооһой стадалар тордохторугар кэлэн табаларын хомуйа бараары хомуна сылдьар эдэр уолаттары кытта дорооболосто.Биригэдьиир бэҕэһээ икки бөрө кэлэн стаданы аймаабыттарын суоллуу барбыт.Уйбаан Дьүгүөрсэлиин түүн дьуһуурустабалаан баран утуйа сыталлар үһү.Охнооһой бөрөлөр тустарынан ыйыталаһан баран биригэдьиир Өлөксөй барбыт сирин утары соҕус баран бөрөлөрү тоһуйсарга сананна.Сааскы бөрөлөр бу эргин уйаланаары сылдьар буоллахтарына ырааппаттар,стаданы тула эргийэ сылдьар да буоллахтарына  көҥүллэрэ.Охнооһой бригэдьиир Өлөксөй бөрөлөрү суоллуу барбыт сыарҕатын суолун хайысхатын көрөн,барыллаан ханан эргийэрин быһааран,олох сыарҕатыгар үс табаны көлүнэн,биир табаны сиэтэн,бэйэтин табаларын дьаһайан ыытан баран,суола суох сиринэн илин диэки охсон кэбистэ.Сааскы күн ыраас сардаҥалара хаарга кыһыл көмүһү ыспыттыы кылапачыһаллар.Туундара ыраас иэнэ бэрт ыраахха диэри көстөр.Охнооһой стада аҕыйах хонук турбут сирин ырааҕынан эргийэ айаннаата.Бөрөлөр суолларын бу диэкиннэн барбыт буоллахтарына быһа көтөрдүү кэтиллиэхтээх.Чараас хаардаах хордоҕоско тахсан табаларын хаһыннара таарыччы бинокулун ылан чугастаата.Эмискэ ыраах соҕус хордоҕос үрдүгэр хара точка баар буола түстэ,сонно хаар хомурах кэннигэр түһэн сүтэн хаалла.Охнооһой тыал ханнык хайысханнан үрэрин быһаара охсон баран,табаларын эрийэ тардан сыарҕатыгар баайда.Түргэнинэн үрүҥ халаатын уста охсон иһинэн кэтэ сылдьар баата сонун устан табаларын быыһыгар бырахта.Халаатын кэтэн,үрүҥ кырса бэргэһэтин сыҥаахтарын өрө баайан кэттэ.Суумкалаах ботуруонун кэтэн баран,эмиэ кичэйэн чугастанна.Хара точката бу сырыыга арыый чуолкайдык көстөрдүү хомурах үрдүгэр тахсан турар эбит.

Охнооһой бу бөрө буоларын чуолкайдык билэн,хайа диэкиннэн кини туһун ааһыан сөбүн быһаарда.Иннигэр сис үрдэлигэр маяк баар эбит.Охнооһой онно тиийэрдии саатын туппутунан тоҥуу хаары кэһэн түргэнинэн дьулуруйда.Хата кыһыҥҥы күүстээх тыаллар сис хаарын хастыы үрбүт буоланнар хаара чараас.Ол да буоллар кыра сыыр тахсыылаах буолан киһини уһуннук сүүрпэт.

Ити арааһа Өлөксөйтөн күрэнэн иһэр бөрө буолуон сөп курдук.

Охнооһой таайбытын курдук ыраах табалаах киһи көстөн кэллэ.

Табалара мөлтөөбүттэр,сүрдээх бытааннык айанныыр.Бөрө ону билэрдии  холку соҕус,кэннин хайыһан көрөр.Охнооһой сылыктааһынынан бөрө кинини ойоҕолуу соҕус ааһыан сөп.Тыал хайысхата оннук.Хомурахха хаххаланан сытан эрэн бөрөнү син балачча кэтэстэ.Түөрт атахтаах төһө да холкутун иһин өр кэ тэһиннэрбэтэ,Охнооһой уҥа диэки өртүнэн сүүсчэкэ миэтирэннэн ааһардыы сиэлэн суксуруйан иһэр.Охнооһой бинтиэпкэтинэн кичэйэн кыҥаан бөрө тохтуу түһэр түгэнигэр түбэһиннэрэн ытан хабылыннарда.Бөрө эмискэ иннин диэки ыстанан иһэн төбөтүн оройунан барда, иккитэ-үстэ төкүнүйдэ уонна айаҕыттан үрүҥ паар буруолаабытынан сытан эрэн тэбиэлэнэн иһэн ньим барда.Охнооһой оҥорору оҥорбут киһи быһыытынан хомурахха олорон хамсатыгар табаах уурунан тарда таарыччы сыарҕалаах киһитин чугастаата.Киһи син чугаһаабыт,тохтоон кинини бинокуллуу турар эбит.Ону көрөн Охнооһой тыс үтүлүгэ ыйана сылдьар илиитин көтөҕөн сапсыйда.Сотору Өлөксөй тиийэн кэллэ,олох сыарҕатыгар биир бөрөнү тиэммит,үс табаны көлүммүт,биир таба сиэтиилээх.Дорооболоһон ,хоту дьон сиэринэн «Кэпсиэ»-дэһэн ону-маны истистилэр.Өлөксөй өлөрбүт бөрөтө тыһы эбит.»Табаларым, күн аайы көлүллэр буолан быһылаах, мөлтөхтөр.Онуоха бөрөнү сойуолуурга үчүгэй да табам аҕыйах.Бостууктарга эмиэ үчүгэй ньуоҕуһуттары күн аайы көлүттэрэбин,баҕар ол-бу түбэстэҕинэ эрэллээх табалар наадалар.Ити тыһы  бөрө буос буолан бытаан,ыраах барбакка ситтэрдэ.Буос аата туоҕар эмиэ стаданы аймыы кэлээхтээбитэ.Үксүгэр,баччаҕа уйаҕа хаалар буолааччылар»-диэн Өлөксөй өлө сытар бөрө диэки көрө түһэн баран-«Оо.уола ,хата түбэһэ түһэн кэлэн,атыырын кыайбыккын дии,дьэ бэрт.Балар кэннэ чугаһынан бөрө суох буолуохтаах да атыттар кэлиэхтэрэ,ол баар.»-Өлөксөй Охннооһой диэки баҕар, бөрөлөр тустарынан сураҕы билэрэ буолуо диэбиттии, көрөн кэбистэ.»Чугаһынан ыстаадалар бааллар диир сурахтара иһиллибэт.Ол эрээри түөрт атахтаах кыыл табаны батыһан биирдэ баар буола түһүөн сөп,»- диэн Охнооһой эмиэ сэрэхэдийэрдии эттэ.Булчуттар бөрөлөрүн тиэнэн стадалаатылар.Охнооһой стадаларга хонон баран дьиэлээтэ.Өлөксөй таба этэ суох буолан,таба эттээх чооҥкутун быһыта охсон өйүөлээтэ.Охнооһой бэйэтэ бөһүөлэктиир суолугар киирэрдии быһа айаннаата.Хонукка сынньаммыт табалар айаннара дьулурҕан,онуоха эбии хас сырыыга, дьиэлэригэр төннөн иһэллэрин билэллэрэ чахчы.

Мантан антах олох да улахан айаҥҥа сылдьыбакка өр кэмнээх сынньалаҥҥа бараллара чуолкай.Хаһаайыннар көлөҕө үчүгэй илиилээх буолан, кыыдааннаах кыһыны,хаары силлиэни этэҥҥэ аһардан, син сэниэлээх туораатахтара.Охнооһой булт айанын суолугар киирэрэ көс аҥаара хаалтын кэннэ,кыра сиһи тахсыыга туох эрэ хаар анныттан хараара сытара көстүбүтүн бэлиэтии көрөн табаларын ол диэки салайда.Сир кырсынан сирилэччи үрэр тыалы кытта хаар бөрө сиэбит табатын сэмнэҕэр,симиллэн хам тоҥмут,салгын сиэн кубарыйа хаппыт ойоҕос уҥуохтара,тириитин моонньун диэки өртө чороччу тоҥмута хаар үрдүгэр харааран көстөр эбит.Охнооһой суокка уллуҥнаах тыс этэрбэһин тумсунан хаары сэмнэхтэн хаһыйа тэбиэлээн көрдө.Таба илин бысыҕаһа биир холо суох,моонньо кириллибит,атахтарын быһыталаан ылбыттар.Охнооһой тоҕо бу сэмнэҕи илдьэ барбакка хаалларбыттарын дьиктиргии санаата.Ол гынан баран баҕар хапкааннар баар буолуохтара диэн мээнэ тэпсэҥнээбэккэ тура түһэн баран сыарҕатыгар төннөн дьиэтин диэки айаннаата.Санаатыгар бу аччык кэмҥэ харыан ас сыттаҕа,ылан барбакка дии санаталаата. Ол гынан баран бөрө тарпыт табатын этин сиэтэххэ ирдэбиллээх,биллэхтэринэ суутунан эппиэтинэскэ түбэһэҕин.Аны биир ыйы хайдах эмэ оҕолору аччыктаппакка аһардар киһи маҥнайгы сордоҥ тахсыытыгар тиийиэ этэ.Охнооһой дьиксинэрэ диэн быйыл хабдьы букатын суох.Сүүрбэччэ кырса этин кэмчилээн сиэтэххэ биир ый кыл мүччү тиийэр тиийбэт буолуо.Колхуоска Уочаракаан быһытын балыга бүппүт дэһэллэрэ.Бүтүмүнэ даҕаны,уһун кыһыны быһа бүтүн бөһүөлэк дьоно аһаатахтарына.

                         ҮҺҮС ЧААҺА.

Охнооһой тыаттан кэлбит киһи биир күн сынньанан кырсаларын сүлүннэ.Эттэрин охсуу ампаарын үрдүгэр таҕааран тоҥоро уурталаата.Оҕолоро,кэргэнэ барахсаттар дьүдэйдэллэр да син, иччэҕэй тирбэҕэ быстыбатынан,олороохтообуттар.Кэлин кэлэ сылдьан хаалларбыт кырсатын этин иллэрээ күҥҥэ диэри сиэбиттэр.

Таһаараа ыаллара иккитэ курапааскы бэрсибиттэр уонна Хаһааччыйаттан кэргэнин аймахтара Уйбаанчаан кэлэн барбыт,кыра кэһиилээх үһү.Үс буһарыы бурдук,эмирикээнискэй хансыарба икки бааҥканы,оҕолорго охсуу саахар,сатыын таҥас аҕалбыт.Ол бурдугун күһүҥҥү хаһаас тоҥ балык истэҕэ баарын мунньан бурдугу эбэн лэппиэскэлээн сиэбиттэр.Биир хатарыы лэпиэскэни Охнооһойго уурбуттар.Иккис күнүгэр Охнооһой биригэдьииргэ тиийэн кырсаларын тириитин уонна бөрөтүн туттаран ыспараапка ылла.Бригэдьиир:»Охнооһой,доҕор дьэ,балаһыанньа маннык-диэн көхсүн этитэн,тохтуу түстэ,онтон-иитийэх кырсаларбыт пиэримэтигэр аспыт бүттэ.Булчуттартан бултаабыт кырсаларын этин барытын ылабыт,онон кырсаларыҥ этин аҕалаар,-«диэтэ.Охнооһой хаһан да киһиэхэ утары саҥарбатах бэйэтэ бу сырыыга бэрт симик куолаһынан: «Оттон оҕолорбор сиэтиэм дии санаабытым,быйыл хабьы туундараҕа букатын суох,кыыл таба эмиэ баччааҥҥа диэри биллибэтэ,балык тахсыа аны да ыраах».»барабылынньа уурааҕа оннук.Кэнсиэрбэ,биирдии киилэ бурдук биэриэхпит уонна уонча хонук колхуос табаларынан илин баран кыыл таба ытарга былаан биэриэхпит.Ээ, арба да, ордубут ботуруоннаргын туттарбаккын,эбии уонча ботуруон биэриэхпит кыыл ытыытыгар туттаргар.Онтон ис -үөс тииһэнэн сааһыыр аскытын булунуоххут буолла.Кыыл этэ фермабытыгар сыйынын аһатарга барыаҕа.»  Охнооһой куолутунан туох да диэн саҥарбакка дьиэтин диэки сукуҥнаата.Мааппа Охнооһой аҕалбыт табатын чооҥкутуттан иккини буһара уурбут.»Дҥҕоор,мин илин диэки кыыл тоһуйса барар буоллум.Тойотторбут былааннаан олороллор үһү.Кыра бурдук,кэнсиэрбэ биэриэхпит диэтилэр.Ити кырсаларбыт этин туттарар буоллубут,пиэримэлэригэр  астара бүппүт.»-диэн доҕорун диэки          ыйытардыы көрөн кээстэ.Мааппа:»буоллаҕа дии, хайыахпытый?Итинник дииллэрин истибитим.Хайдах эмэ эн кыылтан кэлиэххэр диэри тиийээ инибит.Ол төһө бурдук кэнсиэрбэ биэрэллэрэ?».»Сарсын баран ылыам.Бурдуктара биир киилэ диэн эрэллэрэ,кэнсиэрбэ хас эбитэ,элбээбэтэ ини».Охнооһой балаһыанньа ыараабытын,оҕолоро барахсаттар аччыктыыр туруккы киирбиттэрин чуолкайдык өйдөөтө.Ол ханна эрэ сүүрэ сылдьар кыыл табалары бултаан кэлиэм диэн эрэнэр саарбах.Арай,мааҕыын аара көрбүт, бөрө сиэбит сэмнэҕин аҕаллаҕына дьонноро кини кыылтан кэлиэр диэри син миннээн иһиэ этилэр.Төһө да хаттар-куурдар уҥуох миинэ барар куолута,оннооҕор үлүктэни мииннээн иһиллэрэ,кыратык бурдугунан сэлиэйдээн истэххэ киһи күнү быһа тот сылдьыллара.

Охнооһой сарсыҥҥытыгар салаасканнан кырсатын этин илдьэн туттарда уонна уон ботуруон,биир киилэ бурдук Икки эмиэрикэ кэнсиэрбэтэ ылан кэллэ.Ыкса киэһээҥҥигэ диэри ыыппыт табаларын көрдөөн булаттаата.Алта табаттан үһүн дьиэттэн чугас өртүү баайталаата,сарсын эрдэ туран айанныырга бэлэмнэннэ.Охнооһой табатын сэмнэҕин ааспыкка айаннаабыт суолунан тиийэн эндэппэккэ булла.Дьиэтигэр күн ортото төттөрү кэллэ.Аҕалбыт этин дьон көрүө диэн чуумҥа суулаан дьиэҕэ киллэрэн оһох кэннигэр көстүбэтэр ханнык диэн уурда.Киэһээ оҕолор утуйбуттарын кэннэ күүлэҕэ таҕааран чүмэччи симик уотунан сырдаттан эттээтэ.Биир холун табаһыттар быһан  ылбыттар,иккис холугар син эттээх эбит.Моонньун диэки кириллибит сирин быһан туспа бырахта.Кыра кыра куһуоктары оҥортоон ампаарга таҕааран тоҥоро тэниччи уурда.Холуттан үс куһуогу сарсын күөстэнэргэ диэн хаһыакка суулаан дьиэҕэ киллэрдэ.

Охнооһой сарсыарда дьиэтигэр ону-маны гынан,сыарҕаларын быаларын сүөртэлээн,хос баайталаан чиҥэтэлээн биэрдэ.Мааппа оҕонньорун саас кэтэр таҥаһын бэрийэн абырахтаан бэлэмнээтэ. Күнүс таһаараа ыалларыгар Миитирэйгэ тахсан Охнооһой кыыл ыта баралларын туһунан сүбэлэстэ.Миитирэй эмиэ түөрт оҕолоох ыал аҕата.Булка сылдьыбыта балайда буолла.Бу айдааннаах сэрии сылларыгар Миитирэй эмиэ оҕолорун аһатар туһугар түбүгүрэр.

Бэҕэһээ үс көстөөх Сордоҥноох күөлүгэр күһүн хаһааммыт кыыл этин аҕала баран кэлбит этэ.Онтун сиэгэн обургу булан мууһу үлтү көмүллээн сорҕотун сиэбиттин ылан кэлтэ.Өтөр булбут быһыылаах үһү,саҥа хаһан таҕааран мууһун тылынан салаан,тарбаан чарааһатан баран, буут оҥуоҕа хоройо тоҥмутун үлтү көмүллээн, этигэр тиийэн саҥа сиэн эрэр эбит.Кини дьиэтин таһыгар дириҥ оҥкучах хастан сайыныгар сордоҥу балаччаны хаһааммытын,сир тоҥоругар таҕааран тоҥорбут этэ.Ол, төһө да кыратык астыйдар, бу кыһын оҕолорун аччыктаппатахМиитирэй кыыл табаны ытарга Охнооһойу кытта сылдьарын сөбүлүүр.Охнооһой булка сүрдээх мындыр,сааһыт даҕаны.Хаста да бииргэ сылдьан бултаан турардаахтар.Биир кэмҥэ Миитирэй булка тиксибэккэ илии тутук сырыттаҕына Охнооһой көрсөн өлөрбүт кыыл табаларын этиттэн биэрэн,ол кэннэ бэйэтэ бултуу баран эрэр сиригэр илдьэ баран бултаппыта. Нөҥүө күнүгэр Миитирэй халлаан саҥа суһуктуйан сырдаан эрдэҕинэ туран тимир оҥоҕун оттон баран таһырдьа тахсан киирэ тахсыбыта. Арай көрдөҕүнэ кинилэр ааннарыттан үс-түөрт хаамыы сиргэ киһи сытар.Миитирэй соһуйан, маҥнай дьиэтигэр төттөрү киириэх курдук буолан иһэн,оргууй аҕай сытар киһиэхэ чугаһаата.Көрдөҕүнэ бэргэһэтэ суох,хара баттахтаах ,үтүлүгэ да этэрбэһэ да суох киһи умса түһэ сытар эбит.»Тыый да,бу туох киһитэ сыттаҕай?Браагы испит киһи буоллаҕа.Хайалара эбитэ?»-диэн санаа киирэн Миитирэй бу сааскы дьыбарга таһырдьа сытар киһини быыһыы охсор санаалаах»Кимҥиний,доҕор бу,тур,тур,»-дии дии сытар киһини хонноҕун анныттан ылан эргитэ тардыах курдук буолта,киһитэ хайдах эрэ көһүйбүт курдук буолбут уонна ис иһиттэн ыараабыт курдуга. Миитирэй киһитин сирэйин өҥөйөн көртө айаҕыттан үрүҥ күгэн тахсан,кэтэ сылдьар ырбаахытын уолугар хотуо тоҥмут,харахтарын үрүҥүнэн көрбүт Охнооһойо сытаахтыр эбит.Миитирэй киһитин ыһыктар кэбиһэн баран дьиэтигэр ыстанна.Ааанын тыастаахтык саба тарпыт тыаһыттан кэргэнэ Суопуйа уһуктан:»Туох ааттаах тыаһаан хааллыҥ?Оҕолор уһуктуохтара»,-диэн баран кэргэнин дьүһүнүн көрөн:»Хайа бу туох буоллуҥ?Туохтан куттанныҥ дуу,хайаатыҥ дуу?»-диэн оронугар олоро түстэ.Миитирэй көрбөтөҕүн көрөн,соһуччута да бэрт буолан,хараҕын былчаччы көрөн,эппэт кэлэҕэй киһилии айаҕа эрэ аппаҥныыр,илиитинэн аан диэки ыйа сибигинэйэ былаастаах:»Доҕоор,итиннэ,таһырдьа киһи сытар,оттон таһаараа ыалбыт Охнооһой хайаабыт…»-быһаарыыта суохтук тэпсэҥнии турда.»Нохоо,ол хайаабыт,сытар диигин дуу?Охнооһой диигин дуо?Туруору тардан дьиэҕэ киллэриэххин?»-аны Суоппуйа ыксыы быһыытыйда.Кыараҕас балаҕан иһигэр Суопуйа соһуйбут саҥатыттар оҕолор уһуктан ыҥырҕастылар.»Суох,суох,доҕор, бүппүт быһыылаах,көһүйбүт курдук»,-Миитирэй Суоппуйатын диэки «хайыыбыт» диэбиттии көрөн турда.Суопуйа аттыгар утуйбут 3-4 саастаах уолун куобах суорҕанынан хаһыйа быраҕан  сабан баран тура охсон иирчики этэрбэс турарын атахтарыгар анньынаат,тэлэгириэйкэ орон атаҕар сытарын кэтэ охсон баран аан диэки ыстанна.Кэнниттэн Охнооһой тутуу былдьаһан таһырдьа тахсыста.Хаарга умса сытар киһиэхэ тиийэн Суопуйа сүүһүттэн,сыҥааҕын анныттан илиитин уган тутан көрдө.Кини бу 40 сааһыгар диэри эмээхситтэри кытта хаста да таҥараалаабыт дьону сууйсан өлбүт киһиттэн илиитэ тарпат буолбут,тута хаба үөрүйэх этэ.

Суоппуйа:»Оо,эрэйдээх»-эрэ диэн саҥа аллайан баран-Доҕоор,эн сэбиэт Мэхээлэҕэ баран тыллаа,суох буолбут,дьэ иэдээн,хайаахтаабыта,бу сааһыгар диэри арыгы,быраагы диэни испэтэх киһи этэ,мин дьонугар киирэн этэн көрүөм.Бачча буолуор диэри Мааппа хайаан аймамматах бэйэкэтэй.»Охнооһой таҥна охсон сэбиэт Мэхээлэ дьиэтин диэки тиэтэйэ-саарайа хаама турда,Суопуйа оҕолорун киирэн дьаһайан баран Мааппалаах балаҕаннарыгар»Турбалара буруолаабат,олох да кырыа көстөр курдук»-,дии саныы саныы тиийэн балаҕан быаннан оҥоһуллубут тутааҕын тутан баран тура түстэ.Онтон:»Чэ,синэ биир»-диэбиттии сүр сорунуулаахтык ааны арыйа тарта.Суопуйа тыбыс тымныы,үс быыкаайык түннүгүнэн киирэр сарсыардааҥҥы бароҥуйга өйдөөн дьүүллээн көрбүтэ Маппа барахсан биир кыыһын кууспутунан баттаҕа,ыһыллан муостаҕа охто сытар,биир кыысчаан остуол аттыгар түүрүллэн,биир оҕо ороҥҥо биллэҕэ түһэн сыталлар.Суоппуйа этэ тарда тарда ороҥҥо тиийэн кыра уол баар буолуохтаах диэн суорҕаны арыйа тарта.Кыра кыыс барахсан ылтаһын куруусканы туппутунан хотуо,үрүҥ күүгэн буолан сытаахтыыр эбит.Суопуйа уолуйан таһырдьа ыстаммытын бэйэтэ да билбэккэ хаалла.

                     хххххххх -ххххххххх-ххххххххх

Иэдээн буолбутун силиэстийэлии оройуон кииниттэн кэлбит милиссийэлэр,икки быраас дьон өлүүтэ тахсыбытын таба этигэр бөрөҕө кыбытыллыбыт стрехинин дьааты сиэн өлбүттэр диэн быһаарбыттара.Таба куҥ этигэр хайа быһыллан кыбытыллыбыт дьаат эт миинигэр суураллыбытын сиэбиттэр.Стада үлэһиттэрин барабылыанньаҕа көрөн улахан сэмэ кэнниттэн аны бөрөҕө дьааттаах эти хаалларар түбэлтэлэригэр сэрэтэр наадаттан маска хара таҥас кыраһынын баайан бэлиэтииллэригэр,колхуос салалтатыгар сэрэтии биэрэн, ол бэлиэни дьон барыта билэрин курдук дьаһал ылалларыгар уураахтаабыттара.

Охнооһойдооҕу нэһилиэк дьоно бары тиһэх суолларыгар атаарбыттара.Бары бу иэдээннээх сэрии  ыар содулун өйдөөн саҥата -иҥэтэ суох, дөрүн-дөрүн өрө тыыналлара, суорума суолланааччылар аймахтара- Уйбаанчаан көхсүн этитэрэ ыар ынчык буолан иһиллэрэ.

                                     Тумат Уола.-Слепцов Семен Николаевич.

КЭПСЭЭН

СОҺУЧЧУ ТҮГЭН

Татьяна Находкина

1945 сыл. Миисиҥкэ остолобуойга кулук-халык туттан киирэн, ас биэрэр түннүктэн күнүскү аһын өлүүтүн ылла. Буобар Өлөөнө кыра бүлүүһэҕэ кутуллубут убаҕас хааһыны, кыра тооромос лэппиэскэни кытта дьэҥкир ыстакааҥҥа кутуллубут убаҕас кисиэли ууран биэрдэ. Уол өлүүтүн ылан уһун мас остуолга олороот, тулатын сэрэммиттии көрөөт, хааһытын луоската суох сыпсырыйан испитинэн барда. Остолобуой аана аһаҕаһынан өҥөҥнүүр уолаттары көрбөтөҕө буолла, лэппиэскэтин ылаат, ыстаанын сиэбигэр уктубутун бигээн көрдө. Ити барыта ахсаан учуутала Иван Дмитрьевич уруок кэнниттэн хаалларан, күннээҕи эбиэккэ хойутаан хаалла. Онтон атын   убайа Сааскалыын туох да кыһалҕата суох аһыа этэ. Онтон билигин куттанан кирик-хорук тутта олордоҕо. Эмискэ ааны тэлэччи тэбэн, үрдүкү кылаас икки үөрэнээччилэрэ суксугулдьуһан киирэн, пуобарга көхсүлэринэн, уолу бүөлүү турунан кэбистилэр.Аҕал, өлүүгүн. Бэҕэһээ лотуоҕа оонньоон кыайтарбыккын умуннуҥ дуо?- Сиидэркэ кыараҕас хараҕынан, эбиитин кыччаҕара эбии улаатан эрилис-бурулус көрдө.

Суох, биэрбэппин. Хата, бэйэҕит кыайтарбыккыт, — Миисиҥкэ биэрбэт санаатын киллэрэн төттөрүлэһэргэ сананна, олоппоһугар эбии дьиппинийэн биэрдэ.

Биэриэҥ суоҕа да, бүгүн таһырдьа тахсар туһунан толкуйдаама даҕаны,- өрөһөөхтөммүт, ордуос майгылаах Тараас саанардыы сутуругун көрдөрдө.

Барыҥ, тахсыҥ, оҕоттон лэппиэскэтин былдьаары тураҕыт дуо? Баспытааталга этиэм. Эһигини Сааскаҕа эттэхпинэ да сөп оҥортуур ини, — пуобар Өлөөнө, уол биир нэһилиэккэ олорор улахан уолунан куттаан, улахан соҕустук саҥарда, эбиитин лэппиэскэ булкуйар лаппаакытынан далбаатанна.

Сэрэн эрэ. Син-биир биэрэр оҥоруохпут, — уолаттар куттаан, киһи истибэт гына бөтүгүрэһэ турдахтарына, Аанчык хаһыырбытынан киирэн кэллэ, аҕылаабыт аҕай, төгүрүк сирэйэ тэтэрэн олорор, хараҕа чаҕылыйбыт аххан.

Миисиҥкэ, паром иһэр үһү. Бу биһиги биэрэкпитигэр чугаһаабыт. Чааһынан кэлэр дииллэр. Сүүһүнэн холкуостар Саха сирин хоту улуустарыгар балыктыы диэн көһөн барбыттара дии, олор иһэллэр үһү. Онно биһигиттэн Уус Алдантан эмиэ барбыттара. Паром Арыы-Тиит биэрэгэр тохтоон, Уус Алданнары түһэрэллэр үһү, онно Тандалар эмиэ бааллар дииллэр. Дьоммут тута дойдуларыгар сатыы ааһыахтара. Баран көрсүөҕүҥ. Биһиги манна Суотту детдомугар баарбытын билбэттэр,- кыыс өрүсүһэн саҥарарыттан аҕылаан эп-эппэҥнэс. Хараҕын уута тохтоло суох сүүрэриттэн сирэйэ дарбайан хаалбыт. Миисиҥкэ иһиттим-истибэтим диэбиттии ойон туран, иннигэр турар адаарыйбыт уолаттары силэйэ анньан таһырдьа ыстанна.

Тохтооҥ, бу кыра лэппиэскэ тооромоһо баар. Ону ылыҥ. Ийэлэргит барахсаттар сэниэлэрэ эстэн, туос аччык истэхтэрэ. Саатар айахтарын хамсаттыннар,- Өлөөнө кэннилэриттэн саппай уопсан тахсан оҕолор сиэптэригэр лэппиэскэ угуталаата. Миисиҥкэ Аанчыктыын детдомнарын интернатын кирилиэһиттэн Сааска ханна эмэ көстөөрөй диэн өҥөҥнөөн көрөн баран, уолаттары дьаһайдылар: «Барыҥ, Саасканы булан этиҥ». Бэйэлэрэ иннилэрин диэки түһүнэн кэбистилэр. Арыы-Тииккэ паром ханан тохтуурун билэр буолан, барар сирдэригэр улаханнык мунаарбатылар. Хата, алдьаммыт киирсэбэй саппыкылара кытаанаҕа бэрт буолан, эбиитин онньоҕунан тэпсиллэн аалара бэрдиттэн сотору-сотору тохтоон, саппыкыларын уһулан кытаран, тириилэрэ сараланан хаанынан оҕуолаабыт атахтарын тилэҕин, бэрбээкэйин имэринэллэрин быыһыгар, хас да сиринэн тоҕута баран алдьаммыт наскыларын көннөрөн, тэбээн кэтээт, эмиэ иннилэрин диэки сүүрбүтэ буолан содьороҥноһоллор. Сэрии буолан, аҕалара арҕаа фроҥҥа, Ийэ дойду көмүскэлигэр бастакы ыҥырыыга барбыттара. Онтон ийэлэрэ, чугас аймах дьонноро Саха сирин балыктаах улуустарыгар Булуҥҥа, Кэбээйигэ, Бүлүүгэ, Дьааҥы, Халыма өрүстэригэр тиийэ “фронт сакааһа” диэн ааттаах үлэ фронугар балыктыы диэн көһөн барбыттара. Миисиҥкэ төрөппүттэригэр соҕотох оҕо этэ. Ийэтэ барахсан уолун баттаҕыттан имэрийэн ылаахтаабыта уонна дьону кытта мөһөөччүк тутуурдаах барса тураахтаабыта. Уол ийэтин маҥан былаата ыраахха дылы туртаҥныырын көрөн турбута. Барахсаттар таһаҕастарын сыыһын тэлиэгэлээх оҕуска ууран, үксүлэрэ сатыы барбыттара…

Аанчык эһэлээх эбэтэ ийэтинээн үһүөн тэлиэгэлээх оҕуска олорон бараахтаабыттарынан сурахтара иһиллибэт. “Аны хаарыаннаах төрөөбүт алааспар тыыннаах эргиллэбин эрэ суох”,- диэн эбэтэ энэлийэн ытыыра оҕо барахсан хараҕар иҥэн хаалбыт. Дьонун санаатаҕына, ол хартыына хараҕар көстөн, эбии уйадыйааччы. Аанчык, доҕолоҥнуурун быыһыгар эбиитин мас силиһиттэн иҥнэн охтон, суол быылын-буорун барытын бүрүннэ. Миисиҥкэ  син ыраатыах киһи, Аанчыгы кэтэһэриттэн бытаарбыт курдук сананнар да, хайыай, биир сайылыкка үөскээбит, оҕо эрдэхтэриттэн эмдэй-сэмдэй сылдьыбыт ыалын кыыһын бырахпат буоллаҕа, кэтэһэригэр эрэ тиийэр. Сэниэлэрэ эстэн, аҕылаан-мэҥилээн биэрэккэ чугаһаатылар. Ыраахтан көрдөхтөрүнэ, паромтан киһи бөҕө түһэн, тэлиэгэлээх оҕустарга олорон эрэллэр. Сорохтор сатыы бардылар. Миисиҥкэлээх Аанчык санааларыгар хардыыларын кэҥэтэн, түргэтээн биэрдилэр. Харахтара биэрэктэн тахсар дьоҥҥо хатанна. «Эһэм баар. Эһээ»,- Аанчык хаһыытыы түстэ, аҕылыырыттан саҥата да тахсыбат. Оҕолор ийэ-хара көлөһүннэрэ түһэн, байааттаҥнаан, паромҥа чугаһаатылар. Чугаһаан иһэн иһиттэхтэринэ: “Байаҕантай дьонобут, көрсө киирбиттэрэ дуу?”- диэн ыйыталаһар саҥаны истэн, сүрэххэ бэрдэрдилэр. Биир сиргэ хараҕаланан турар оҕонньордоругар чугаһаан иһэн, билэр дьоннорун сирэйдэрэ элэҥнээбиттэриттэн уйадыйан, харахтара ууланан барда.

Ийээ, ийээ,- Аанчык ытаан сыҥсыйарын быыһыгар хаһыырбытынан куйаабылламмыт, уҥуох тирии дьахтарга иилистэ түстэ. Дьахтар соһуйан, өрө бабыгырыы түһээт, кыыһын ыга кууһан туран, саҥа таһааран ытаан барбытыгар оҕонньор эрэйдээх тайаҕынан далбаатанан дьонугар чугаһаата.

Миисиҥкэ дьону кэриччи көрө сатаата да, ийэтин күндү мөссүөнүн көрбөтө. Оҕолор кэлбиттэрин билэн, биир дойдулаахтара аттыларыгар тоҕуорустулар. Уончалар эбит. Дойдуларыттан көрсө ким да киирбэтэҕин билэн, Суотту детдомугар оҕолору кытта тахса сылдьарга кэпсэттилэр. Сынньанан баран сарсын Байаҕантайга, ахтылҕаннаах дойдуларыгар Кыһыл Тандаҕа сири төһө ылалларынан сатыы барарга быһаарыннылар. Сааска, Миитээски ийэлэрэ оҕолоро этэҥҥэ сылдьалларын истэн үөрүүлэриттэн өрө бабыгыраһа турдулар. Ол кэмҥэ улахан уолаттар тиритэн-хорутан, аҕылаһан тиийэн кэлбиттэригэр эбии үөрүү буолла. Миисиҥкэ ийэтэ суоҕун өйдөөн, көхсө бөгдьөллөн туран ытаан сыҥсыйан киирэн барбытын, Сааска ийэтэ Арыпыана уолу кууһан туран: «Һыллы, ытаама, хайыаххыный, ийэҥ барахсан бу кыһын суох буолбута. Киһилии көмпүппүт. Улахан киһи буоллаххына, ийэҥ уҥуоҕар тиийэ сылдьаар. Бэлиэ аспыппыт. Ханна сытарын этиэм»,- диэхтээтэ.

Миисиҥкэ хараҕын уутун ньухханарын быыһыгар, Аанчыкка ийэтэ кэпсиирин истэн эбии уйадыйда. «Эһэҥ барахсан икки хараҕыттан мэлийэн кэлээхтээтэ. Онно муустаах ууну кэһэ сылдьан балыктаабыта сыанан-арыынан аҕаабатаҕа чуолкай, өссө тугунан диэлийэрэ биллибэт. Онтон эбэҥ эрэйдээх көмүс уҥуоҕа ол дойдуга хаалаахтаата».Биһиги сыккырыыр тыыммыт хаалан, нэһиилэ тыыннаах кэллибит. Дойдубутун булбуппут дьолбут буолар. Аны өтөхпүтүн буларбыт буоллар.

Ээ, ол биһиги тыыннаах хаалбыппыт диэн.

Сэриигэ хаан-уруу дьоннорбут хайдах-туох сылдьаахтыыллара буолла? Хааннаах сэриигэ, Ийэ дойду көмүскэлигэр, өлөр өлүү ортотугар барахсаттар сырыттахтара.

Хата, Суоттуга детдом аһыллан, оҕолорбут дьоллоохтор этэҥҥэ сылдьыбыттар эбит.

Онтон холкуоспут дьоно эрэйдээхтэр хайдах олороохтууллара буолла? Барахсаттарбыт көрсө да кыайан киирбэтэхтэр дии,- диэн биир дойдулаахтара одоҥ-додоҥ соҕустук кэпсэтэллэрин истэн соҥуоран турдаҕына, убайын кэриэтэ саныыр Сааска санныттан кууһан туран: «Бардыбыт»,-диэн бэйэтигэр сыһыары тарта. Сарсын бары оҕолуун-уруулуун дойдуларын диэки сатыы түһүнэн кэбиһэргэ кэпсэтэн, бэйэ-бэйэлэрин харах уулаах утарыта көрсөн мичээрдэһэ олордохторуна, Сааска саҥа аллайаат, ойон турда.

 Оо, биһиги дьоммут иһэллэр дии…

Холкуостарын икки кырдьаҕастара Сэмэнньэ уонна Кирилэ, тоҥхоччу да кырыйдаллар, икки тэлиэскэлээх аты сиэтэн иһэллэрин көрөн үөрэн бары саҥа аллайдылар. «Оо, дьоммут барахсаттар» диэбитинэн ойон турдулар. Үөрүүлэриттэн дьахталлар туттуммакка, атахтарын соһо тардан, түөрэҥэлэһэн тиийэн,  саҥа таһааран ытыы-ытыы, кырдьаҕастарыгар саба түстүлэр.

     Үөрүү… Соһуччу түгэн… Ахтылҕаннаах төрөөбүт дойду сыта саба биэрдэ.

Чаҕылыччы тыкпыт күн дойдутун дьонун үөрүүлэрин үллэстэн көмүс сардаҥаларынан саба ыспахтаата, сир-дойду эйэлээх олох кэлбитин билбиттии налыйан хаалла.

Татьяна Находкина, Уус Алдан Тумул.

КЭПСЭЭН

ИЙЭ СҮРЭҔЭ АЛБЫННАППАТ

Ульяна Бурнашева

Константиново дэриэбинэҕэ Мария диэн ааттаах, xapaҥa кугас хойуу кыламаннарын быыһынан, күп-күөх харахтарынан ahaҕac халлаанныы арылыччы көрбүт, томтоҕор түөстээх, синньи­гэс бииллээх, үрдүк уҥуох­таах кэрэ дьахтары олохтоохтор олус убаас­тыыллара. Кини дьылҕата атыттарга майгыннаабата.

1920 сыллаахха аҕата Василий дьадаҥы бааһынайдары түмэн, саҥа Сойууһу тэрийбитин иһин, кулаактар кыыллыы сэймэктээн, ийэтэ Полинаны кытары биир күн өлөрөн баран, куурбут-хаппыт көлөпүнэнэн бүрү­йэн уот анньан кэбиспиттэр. Уон алталаах Мария, бу кэмҥэ чугастаа­ҕы дэриэбинэҕэ, аҕата ыыппыт кистэлэҥ суругун илдьэ барбыт буолан тыын­наах ордубут.

Күл-көмөр буолбут төрөппүттэрин көрө итэҕэйэн, бэрт ыара­ханнык өйүн булбут Мария, бэйэтин бэйэтэ көрүнэн, сытыы өйүнэн, ыраас, түргэн туттунуутунан, үлэһитинэн, олохтоохтор, ыалларын көмөтүнэн улаатар. Оҕо сааһыттан цыган омук таборыгар иитиллибит, улааппыт Степан диэн ааттаах, кугас, хойуу куудара баттахтаах, чэп-чэгиэн эттээх-сииннээх, быыппастыбыт былчыҥнардаах тимир yyha уолу көрсөн, икки тулаа­йах дьон холбоһон, быраҕыллыбыт эргэ дьиэни саҥардан салҕаан, талахтары талан, үүйэн, олбуор туттан олороллор. Степан тимир yyha буолан, аска-таҥаска, бэл акка, козаҕа тиийэ мэнэйдэһэн, түүн-күнүс күөтүн кыына кытыастара. Онон сыллата Андрей, Сергей уонна Василий Кузнецовтар диэн ааттаах ийэлэринии киэҥ харахтаах, аҕаларыныы кугас, хойуу куудара баттахтаах уолаттар күн сирин көрбүттэрэ. Кыра уолу Мария аҕатын аатынан Василийынан сүрэхтээбиттэрэ. Мариялаах Степан уолаттарын тимиринэн уһанарга, аты көрөргө-харайарга, балыктыырга оҕо саастарыттан үөрэппиттэрэ. Уолаттар бөҕө-таҕа көрүҥнээх, үрдүк уҥуохтаах, эр киһилии дьиппиэн, көнө сүрүннээх, сэмэй буола улааталлар. Дэриэбинэ кыргыттарын харахтара хатанара, бэл “Три богатыря” диэн оонньуу-күлэ аат биэрбиттэрэ. Ийэлээх аҕа, онон сэмээр киэн тутталлара.

Дьиэ аанын бастакы кийиит, Константиново дэриэ­бинэ кэлии кырасаа­бысса учуутала Анастасия ahан киир­битэ. Бу нарын-намчы таһаа­лаах, үрдүк, уһун хойуу, күн сардаҥатын курдук caп-cahapxaй баттаҕын кичэллээхтик өрүнэн баран, төбөтүн веногу кэппиттии, эргитэ хомуммут эдэр кийииттэрин «соҕотох мааны кыыс­танныбыт» диэн дьиэ кэргэн үөрэ-көтө ылыммыта. Кыһыҥҥы yhyн киэһээлэргэ Мариялыын быысапка анньара, баайара, саас эрдэттэн фрукта, оҕуруот олордоллоро, күһүн араас кэнсиэрбэ, хомпуот, фрукта хатарыытын курдук үлэлэри үмүрүтэ охсорго кыһаллара.

Кузнецовтар эйэлээх, дьоллоох дьиэ­лэрин аанын «сэрии» диэн ыар сурах, бэс ыйын биир үтүө күнүгэр сэрэппэккэ аспыта. Бастакы бэбиэс­кэни Степан тутан, улахан уола Андрейдыын биир күн сэриигэ, Аҕа дойду дьолун, көҥүлүн туhугар аттаммыттара. Сотору кэминэн аҕалаах уол Москва анныгар утуу-субуу өстөөх буулдьатыттан охтубуттарын туһунан ыар сурах кэл­битэ. Кинилэри бүтүн дэриэбинэ аһыйбыта. Мария кийии­тэ Анастасиялыын өссө ордук бэйэ-бэ­йэ­лэригэр чугаһаспыттара. Сорох түүн бэйэ-бэйэлэриттэн кис­тэһэн ыта­һаллара, сарсыарда сынньамматах сирэйдээх, сүрэхтэрин эрдитэн сы­лайбыттыы мичээрдэһэн, бөтүүк ха­һыытын кытары тэҥҥэ саҥа күнү көрсөллөрө.

1942 сыллаахха орто уол Сэргэй бэйэтин баҕа өттүнэн суруйтаран сэриигэ барар. Ленинград анны­нааҕы сэриигэ хорсуннар өлүүлэринэн өлөр. 1943 сыллаахха Василий биир сылы эбинэн, баҕа өттүнэн фроҥҥа аттанар уонна сураҕа суох сүтэр.

«Степан дуу, уолаттарыттан ким эрэ тыыннаах ха­йаан да эргиллиэхтээҕэ, алҕас сурах кэлбитэ буолуо» диэн санаа Марияҕа эрэли, итэҕэли үөскэтэн дуу, хас күн ахсын күүтэрэ. Ол курдук күүтүүнэн олох олорбута. Сорох күн тимир суол станциятыгар барара, тохтобулга турар байыаннай эшелон саллааттарыттан кэргэнин, үс уолун хаартыс­каларын көрдөрө-көрдөрө «баҕар билэргит, көрбүккүт буолаарай?» диэн ыйыталаһара да, кини чугас дьонун ким да билбэтэ. Мария толору састааптаах поезтары харах уулаах көстүбэт буолуохтарыгар дылы атаарара.

Дьиэтин булаат, эмээхсин Степана, үс бухатыыра олус таптыыр «Харчо» мииннэрин бэлэмниирэ. Toҕo эрэ кинилэр иһэр, миин иһэр туойтан кутуллубут түөрт миискэҕэ толору кутара.

Күүтүүлээх Кыайыы күнүн салюта ньиргийбитэ. Кутурҕаҥҥа куустаран кубарыйа хаппыт Мария тимир суол станциятыгар тиийэн син-биир дьонун күүппүтэ. 1945 сыл атыр­дьах ыйын бүтэһик күнэ, арай, кини олоҕун соһуччу уларыппыт. Эшелон тохтообут. Ол эрэн байыаннайга майгыннаабат, түннүктэрэ эрэһиэҥкэ тимиринэн дьиппинийбит, ааннара хаһан да аһыллыа суох хатаммыт. Биир вагонтан санныларыгар автомат сүкпүт саллааттар түһэн, вокзалга кии­рэллэр. Мария дьиктиргээн, аргыый вагоннарга чугаһыыр. Арай биир вагонтан дьахтар ытаан сыҥыр­гыырын истэн, вагон түннүгүн көрө түһэр.

 Тимир эрэһиэҥкэ нөҥүө, хап-хара хоруонан биһиллибит, ыран мунна өссө улааппыт, хараҕа хара күлүктэнэн дириҥник чөҥөрүйбүт, кубархай сирэйдээх дьахтары көрө түһэр. Дьахтар тарбаҕын хамнатан ыҥырар курдук. Мария чугаһаатын, кэҥэс түөрт муннук тимир нөҥүө кирдээх таҥаска сууламмыты ­уунар. Ол кэннэ: «Бу мин кыыһым. Миигин кытта өлөн хаалыа…кинини киһи гын», – диэн ытамньыйаат, охтон түһэр тыаһа иһиллэр.

Суулааҕы түөһүгэр ыга кууспутунан, Мария тимир суолу туораан, тыаҕа киирэн, билэр ыллыгынан харса суох дьиэтигэр харбыалаһар. Дьиэ­ҕэ киирээт, өрбөҕүнэн сууламмыты сүөрбүтэ, киһи эрэ «дьик» гыныах, эт-хаан суох, ытаабат да буолбут, кии­лэ эрэ курдук ыйааһыннаах, икки эрэ нэдиэлэлээх кыыс оҕо буолан биэ­рэр. Кырачаан сууламмыт өрбөҕүн быыһыттан суруктаах медальону булан, кичэллээхтик уурарга күһэллэр.

Кып-кыракый сүрэх аргыый, олох олоруох дьолугар «тук-тук» тэбэрин билээт, Мария хараҕын уутун соттоот, үөрүүтүттэн, дьиэ умуһаҕыттан коза үүтүн таһаа­ра охсон, оһоҕун иһигэр сылытар, таҥас эмсэх оҥоро охсон иһэрдибитинэн барар. Кып-кыракый, хатырбыт уосчааннар бастаан аргыый, сыыйа тэтимнээхтик соппойбуттарыттан чэпчээбит Мария оҕотун сууйан-сотон, саҥалыы суулаан барар. Эһээхэй кыламаннарын ибирдэтэн, сэниэтэ суохтук эһиэлэнэ ытаан Мария дууһатын долгуппута, туох эрэ эрэли түстүүргэ дылы буолла.

Ыаллыы дэриэбинэҕэ учууталлыы барбыт Анастасията киэһээ хотунун билсэ, хонуктуу кэлбитигэр Мария буол­бут түбэлтэтин кэпсээтэ. Анастасия дойдуга буола турар балаһыанньаны билэр буолан, бу норуот өстөөҕүн оҕотун иитэн, аны Мария норуот өстөөҕүнэн аатырыахтааҕын, хайдахтаах куттал суоһаабытын быһаара сатаабытын, Мария иннинэн истибэккэ, биир кэм: «Суох, суох. Мин өллөхпүнэ эрэ, мин илиибиттэн ылыахтара».

Өйдөөх Анастасия ол түүн номох айан хонор. Сэрии сылларыгар оҕолорун кыайан аһатар кыаҕа суох ааһан иһэр ийэлэр оҕолорун ыалга хаалларбыт түбэлтэлэрэ үгүс. Онон сарсыарда сүбэлэһэн: «Кирилиэс анныттан, суулаах оҕо сытарын буллубут. Суу быыһыгар сурук баара, «оҕону ким булбут иитиҥ диэн. Өссө да үс оҕобун иитэр кыах суох» диэн кэп­сээн ыытыах буоллулар. Суругу учуутал Анас­тасия буочарын булкуйан, хаҥас илии­тинэн суруйда.

Нэдиэлэ aahap, Мария станцияҕа баран кэлэрэ тохтоо­бутун, дьиэттэн быкпат, дьон кэллэҕинэ калиткаҕа утары тахсан кэпсэтэр буолбутун, ыаллара бэлиэтии, соһуйа көрөллөр. Биир үтүө күн, кырачаан киһи эттэммитин эрэ кэннэ олохтоох былаас дьиэ­тигэр, бэрэссэдээтэлгэ суругу итэҕэтэн көрдөрөн, биир түүн айыллыбыт номоҕу кэп­сээн, итэҕэтэн, кыысчааны ийэтин чиэһигэр Полина, кыра уолун Василийын, аҕатын кэриэстэригэр Васильевна диэн суруттаран, дьэ, өссө холкутугар түһэр. Онон кырачаан Полина Васильевна Кузнецова – Мариялаах Анастасия күннэрэ-ыйдара буо­лар. Анастасия буукубаҕа, ырыаҕа-хоһооҥ­ҥо үөрэтэр. Куп-кугас, хойуу куудара баттахтаах Полина Марияҕа кыра уолун Василийы улаатан истэҕин ахсын санатара үксээн иһэр. Дьүһүнэ эрэ буолбакка, туттара-хаптара, хаамара кытары. «Мин Васям оҕото буолбатаҕа буолуо дуо?» диэн санаа, аны, Марияны булар.

Күн-дьыл, хойуу, тобугунан охсуллар оттоох алааһы ортотунан, үрүҥ сылгы сиэлин өрө өрүкүтэн сүүрэн ааспытыныы, түргэнник көтөн ааһар. Онус кылаас туйгун үөрэнээччитэ Полина Кузнецова Новороссийскай куоракка ыытыллыбыт математика олимпиадатыгар бастаан, Тюмень куо­ракка ыытыллыахтаах, бүтүн Сойуустааҕы олимпиадаҕа кыттар путевканы ылар. Андрейын кэриэһигэр соҕотоҕун сылдьар Анастасия оскуола дириэктэрэ буолан, тэҥҥэ арыаллаһан барсар буолла.

Мария сүрэҕэ тугу эрэ билбиттии, сундуук түгэҕиттэн кырачаан хоруоп­каҕа угуллубут медальону ылан Полина моонньугар кэтэрдэр. «Бу медальону кэт. Эйиэхэ баҕар күүтүллүбэтэх улахан ситиһиини аҕалыаҕа», – диир уон­на сүүһүттэн сыллыыр. Ити да курдук буол­бут. Полина олимпиадаҕа бастаабыт. Киэ­һээ кыайыылаахтарга Тюмень куорат киин остолобуо­йугар банкет тэриллибитэ. Полина Анастасиялыын олорор остуолларын, элбэх эрэйи көрбүт сирэйдээх, курус мичээрдээх саастаах официанка хааччыйбыт. Иккис кэлиитигэр, Полинаҕа подностаах аһын аҕалан, остуол­га ууран иһэн, хаһыытаабытынан муостаҕа сууллан түспүт. Бары официанка тула үмүөрүспүттэр, «Суһал көмөнү» ыҥырбыттар. Официанка биир кэм: “Медальон. Мин кыыһым”, – диэн үлүгүнүйэрэ. Анастасия барытын өйдүү охсубута.

Дьэ, ити кэнниттэн дэриэбинэҕэ үс буолан төннүбүттэрэ. Полина, төрөппүт ийэтэ Татьяна, Анастасия.

Татьяна Мария улахан оһохтоох, намыһах дьиэтигэр киирээт, хараҕа Василий хаартыскатыгар иҥнэр. Хара кырааскалаах, мас араамалаах хаартысканы көрөөт өссө кубарыйар, yoha ибигириир, хаба тардан түөһүгэр ту­таат, иэйэ-куойа ытаан Марияны соһутар. Мария: «Мин уолбун хантан билэҕин? Көрбүтүҥ, тыыннаах дуо?» диэн үрүт-үөһээ ыйытар. Сотору, дьэ, бэйэтигэр кэлбит Татьяна: «Мин кэргэним. Полина Василий кыыһа, мин Василийым, мин кыыһым», – диэхтии олорбут. Ытыы олорор дьахтары Мария сыһыары тардан сыллаан-уураан бараахтыыр: «Ол иһин да мин сүрэҕим сэрэйбитэ. Васильевнанан суруттарбытым. Ийэ сүрэҕэ албыннаппат».

Yc дьахтар кыыстарынаан быысапканан оһуордаах, таҥас ыскаатардаах остуол тула олорон өйдөһөллөр, Татьяна кэпсээнин болҕойон истэллэр.

Василий немец танкаларын утары кимэн киириигэ сэриилэспитэ. Биир маннык сэриигэ немец снаряда Василий аттыгар түһэр. Василий ол долгунуттан улахан контузияны ылан, өстөөх билиэнигэр түбэһэр. Сылы быһа лааҕыртан лааҕырга көһөрөн эрэй бөҕөнү көрдөрбүттэр, күүстээх кыр­бааһыннары көрсүбүт. 1944 сыл күһүнүгэр ханнык эрэ тутууга үлэлэппиттэр. Ол кэмҥэ, биир түүн Америка самолеттара буомбалааһыннарын түмүгэр, немецтэр арҕам-тарҕам сырсар кэмнэригэр, лааҕыртан күрээһин саҕаламмыт.

Ленинград блокадатыгар ийэлээх быраатын сүтэрбит, аҕата сэрии бастакы сылыгар хорсуннук өлбүт, фроҥҥа баҕа өттүнэн барбыт Татьяна эмиэ өстөөх төгүрүктээһинигэр түбэһэн, онтон бэрт дьиктитик куо­та көтөн, саһан сылдьар кэмигэр Василийы көрсүбүт. Сэбиэскэй сир кыраныыссатын аттынан икки билиэннэйдэр ыйы быһа биир­гэ буолбуттар. Сэрии ыар тыынын, билиэҥ­ҥэ түбэһии сорун-муҥун билбит, күрээһин эрэйин тэлбит икки эдэр дьон күүстээх тапталы өйдөрүнэн-санааларынан, эттэринэн-хаан­нарынан билбиттэр. Үйэлэрин тухары бииргэ буоларга андаҕайсыбыттар.

Билиэнтэн куотааччылары, билиэҥ­ҥэ түбэһээччилэри сойуолаһыы түмүгэр эмиэ лааҕыр дьоно буолбуттар. Василийы ыттарынан ытыттаран, сордоон-муҥнаан өлөрбүттэрин истэн, Мария сүрэҕэ ыалдьан ыксаталаан ылла. Татьяна өлүктэр быыс­тарыгар саспытын, тыыннаахтарын, өлбүттэрин бэрэбиэркэлиир польскай врач аһынан, лааҕыр нүөмэрдээх сонун, атын өлбүт кыыска кэтэрдэн, муннаран өрүһүйбүт. 1945 сыллаахха билиэн­нэйдэри босхолообуттар. Суут, бэрэбиэркэ кэнниттэн Татьяна уон сыл түрмэҕэ утаа­рыллыбыт. Айаҥ­ҥа, суолга Василийын кэриэһэ — кыыс оҕо төрөөбүт.

Түрмэҕэ иэһин төлөөбүт Татьянаны Ленинградка, дойдутугар көҥүллээбэтэхтэр. Сотору Марияҕа иккис ки­йиит Татьяна көһөн кэлэн, олохтоох остолобуойга үлэҕэ киирэр. Анастасия үрдээн, үөрэх салаатыгар уобалас киинигэр үлэҕэ киирэр, кэлэ-бара Мариятын билсэр.

Полина оскуолатын кыһыл көмүс мэтээлинэн бүтэрэр. Арай банкекка бараары бэлэмнэнэ сылдьаннар, Мария сүрэҕэ ыалдьан, хоско сытан ыла киирбит уонна оронтон турбатах. Бу хорсун, олоххо эрэллээх, ыар дьылҕалаах дьахтары тиһэх суолугар бүтүн дэриэбинэнэн атаарбыт. Бэл, олохтоох сэбиэт бэрэссэдээтэлэ хантан эрэ оркестр сакаас­таан аҕалан, траур муусукатын уһун күнү быһа ahaҕac халлаан анныгар, сэрииттэн эргиллибэтэхтэргэ анаммыт дуос­ка аттыгар оонньоппут.

Ульяна Бурнашева.

КЭПСЭЭН

СЭРИИ ЫАР ТЫЫНА

С.И.Черноградский.

         Хас биирдии киһиэхэ ийэлээх аҕатын туһунан умнуллубат өйдөбүл үйэлээх сааһын тухары арыаллыыр. Билигин, сааһыран эрэр көлүөнэ дьоҥҥо кинилэр төрөппүттэрин туһунан сырдык санаа үйэлэргэ , кэриэстэбил буолан хаалыа турдаҕа.

         Байыаннай киниискэтигэр суруллубутунан, аҕам Илья Петрович Черноградскай 1896, онтон ийэм Мария Васильевна Протопопова 1902 сыллаах төрүөх эбиттэр. Ити кэмнээҕи дьон бука бары олорон ааспыт олохторун быһыытынан, ийэм ыраахтааҕы саҕана ынах ыаспыт, аҕам баайга тыа солоспут. Революйия кэнниттэн, кинилэр колхозтааһын хоһууннара буолбуттар. Сэрии кэмигэр хоргуйууну туораабыттар. Кэлин күүрээннээх үлэҕэ умса түһэн стахановецтардыын тэҥҥэ турууласпыттар. Кинилэр олохторуттан биир түгэни ойо тардан сэттэ уоммун ааһан баран, онно сыанабыл биэрэн, ааҕааччы дьүүлүгэр таһаарабын. Сэрии кэминээҕи уот курааны оччотооҕу балаһыанньаҕа түбэспит  Саха сирин олохтоохторун дьылҕатын киһи хараастыыта  суох кыайан ахтыбат. Уус-Алдаҥҥа от сута буоллаҕына, оччоттон баччаҕа диэри Нам уонна Кэбээйи сиригэр көһөн киирэн оттоон сыл тахсаллара.  Төһөнү оттууллар да, соччо сүөһү үүрүллэн киирэн кыстыы хаалара. Ол курдук 1942 сыл сайыныгар сатыылаабыт курааҥҥа Уус-Алдантан 29 колхоз ол иһигэр Өнөр нэһилиэгиттэн икки колхоз дьонуттан талыллан Кэбээйи Сииттэтигэр көһөн тиийбиттэр. Ийэлээх аҕам үлэни кыайа тутар дьон ахсааныгар киирэннэр, кыыстарын көтөхпүтүнэн, ситэн эрэр уолларын батыһыннаран барсыбыттар. Сайын ортото биир күн олохтоох оҕонньор куйааһы тулуйбакка отуу иһигэр буолбакка таһырдьа чэйин өрүммүт. Тыал түһэн, бастаан бэйэтин отуута, онтон кэккэлэһэ турааччы отуулар умайан күүдэпчилэммиттэр. Тоҕус от отууттан  сэттэтэ уокка былдьаммыт. Чугас оттуу сылдьар дьон сырсан кэлиилэригэр төрөппүттэрим отуулара умайа турар үһү. Онуоха ийэм: «Оҕо уокка былдьанна» — диэн  отууга киирээри гыммытын дьон тохтоппуттар. Хата, дьолго, атахха киирбит кыыһа ынах ыыр талах олоппоһун туппутунан тыаттан тахсан кэлбит. Ол миигиттэн уон сыл аҕа эдьиийим, түөрт саастаах Таанньа эбит. Онтон сайыҥҥы куйааска оттуу сылдьар дьон бары утуйар таҥаһа суох, биир сиидэс ырбаахынан туран хаалбыттар. «Онтон саа ылаары мунньуммут харчым сыыһын онно тобуктаан турабын” – диэн  аҕам кэпсиирэ.

         «Өнөр үлэһит дьоно” – кинигэҕэ суруллубутунан 1995 сыллаахха 80  сааһын туолбут Марфа Степановна Куличкина: “Нуорма аспытын Сангаартан аҕалаллара, ыйга 3 киилэ овсянка, 2 киилэ иккис суортаах бурдук, сайын ыйга киилэ аҥаара арыы, 1 киилэ эт, сороҕор хойутаан кэлэр буолара» — диэн ахтыбыт.

         Күһүн оттоон бүтэн, онно баар эргэ хотоннору өрөмүөннээн баран айаҥҥа туруммуттар. Кэбээйиттэн хоҥноллоругар баар киһи: “Ылдьаа  сүгэлээх буоллаҕына дьонун хоргутуо суоҕа” – диэн бэйэтин сүгэтин биэрэн ыыппыта үһү.  Ол киһи оҕолорун булаары отучча сыл сурастым да, мэлийдим.

         Кангалааска кэлбиттэригэр кинилэри туоратыахтаах хойутаан оҥочо кэлэн быстыбатах. Өрүс күһүҥҥү чэлгиэнигэр супту үрдэрбит дьоҥҥо, кыһалҕатын оҥорон тобурахтаах ардах таҥнары сатыылаан баран, хас да күн арахсыбатах. Сиидэс ырбаахылаах оҕо дьахтар, үөһээттэн алларааттан муустаах ууга буккуллубуттар. Дьон барыта даамнарын биэрэн: «Бу туох соругар түбэстибит?» — дэһиспиттэр.  Ити кэмҥэ буос сылдьар ийэм эрэйдээх  муҥур уһугар тиийдэҕэ буолуо. Оҕону көтөхпүтүнэн өрүскэ ыстанан эрдэҕинэ, аҕам түбэһэ көрөн, тутан ылбыт. Итини билигин санаатахпына, сүрэҕим ыалдьар. Төһөлөөх кыһалҕаны көрсүбүттэрэ, төһөлөөх моһолу туораабыттара буолуой, аҕа саастаах көлүөнэм дьоно ? Сүгүрүйэбин, кинилэр ааҕан ситиллибэт кыайыыларыгар, ситэ сыаналамматах хорсун быһыыларыгар ! Онтон архыыптан көстүбүтүнэн, ити күһүн Горькай колхозтан 170, Чкалов аатынан колхозтан 230,  сүөһү Кэбээйигэ кыстыы киирбит. Оччо оту аҥардас Өнөрдөр оттообуттар. Сэрии кэнниттэн 3 сыл буолан баран төрөөбүт бэдик мин улааппытым кэннэ 17-тэ оҕоломмут ийэм, лаппа сааһыран баран дэҥнэтэн: “бастакы хомуурга биир дьиэттэн 3 киһи сэриигэ ыҥырыллан тахсан барбыттарыгар ытаабатаҕым тулуйбутум, оттон ол күһүн туоратар оҥочону кэтэһэ туран, күүскэ үлүйбүтүм, силиим тоҥмута суоҕа”- диэн ытамньыйан ыларын олох умнубаппын. Атын тугу да кэпсээбэтэҕэ. Туора дьонтон истибитим. Бу ахтыллыбыт түгэҥҥэ арай аҕам көрбөккө хаалан, ийэм өрүскэ ыстаммыт буоллун, оччоҕо эдьийим сүүрүк Таанньа атаҕынан сүүрүүгэ Саха сирин 29 төгүллээх чемпионката  ууга былдьаммыт, онтон мин төрөөбөтөх буолуох этим.

Сэрии ыар тыына биир да ыалы тумнан ааспатаҕа.

С.И.Черноградскай

СӨ суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ.

АХТЫЫ

Мин хос эһэм, эбэм Улуу Кыайыыны уһансыбыттара

Татьяна Охлопкова

            Мин эһэм Петр Романович Находкиин киһи эрэ кэрэхсиэх баай, кэрэ олоҕу олорбута. Кини түөһүн Ленин ордена, Аҕа дойду сэриитин I степеннээх ордена, элбэх мэтээллэр киэргэтэллэрэ. Сэрии суостаах сылларыгар илиитигэр саа-саадах тутан, Ийэ дойдутун көҥүлүн көмүскэспитэ, эйэлээх тутуу кэмигэр сылгыһыт быһыытынан производство бастыҥнарын кэккэтигэр киирбитэ. Эһэм Петр Романович эбэбинээн Герой-Ийэ Елена Васильевналыын түөрт уон сэттэ сыл иллээхтик бииргэ олорбуттара. 11 оҕону атахтарыгар туруорбуттара.

            Мин Улуу Кыайыы 75 сылын көрсө күндү эһэлээх эбэм туһунан суруйуохпун баҕарабын.

            Эһэлээх эбэм билигин биһиги ортобутугар суохтар эрээри, кинилэри куруутун баар курдук саныыбыт, кинилэри истиҥ өйдөбүлүнэн ахтабыт. Кини хорсун сэрииһит, туруу үлэһит буолан 8 кинигэҕэ киирбитэ, ол курдук:

  1. Г.И.Оконешников “Сылгыһыт” (1972 с.)
  2. Д.Н.Гаврильев “Албан аат” (1994 с.)
  3. Т.П.Находкина “Холобур буолар олох” (1987 с.)
  4. М.Н.Сибиряков “Уу суттар, уот курааннар” (2002 с.)
  5. В.В.Сивцев “Уус-Алдан сылгыһыттара” (1990 с.)
  6. Наследники ВОВ, Якутск (2010 с.)
  7. В.В.Сивцев “Сулуһа суох дьоруойдар” (2014с.)
  8. Т.П.Находкина “Үлэ – дьылҕа бэлэҕэ” (2017с.)

Бу  кинигэлэргэ эһэбит албан аата, хорсун быһыыта үйэтитиллэн сылдьар.

Эһэм 1941 сыл атырдьах ыйын 11 күнүгэр II Байаҕантай нэһилиэгин  «Пятилетка» холкуос үлэһиттэрэ Петр Находкин, Иннокентий Атласов, Александр Ховров сэриигэ барар бэбиэскэ тутан, Булгунньахтаах сайылыгыттан фроҥҥа барбыттара. Сайылык дьоно-сэргэтэ кинилэргэ хааннаах өстөөҕү самнаран, кыайыы көтөллөнөн кэлэллэригэр баҕаран алҕыы хаалбыттара.

Аҕыйах хонон баран, кинилэр Мальта станцияҕа тиийбиттэрэ. Онно Петр Находкин зенитнэй артиллерияҕа үөрэммитэ, сержант званиетын ылан, миномет расчетугар хамандыырынан анаммыта. Ити дьыл кыһыныгар Москванан Хотугулуу-Арҕаацца фроҥҥа тиийбитэ. Онно кини 717-с стрелковай полкаҕа стрелогунан сылдьыбыта, соҕотох саха этэ. Москваны көмүскээһиҥҥэ кыттыбыта, Ильмень уонна Аллараа Новгород туһаайыыларынан сэриилэспитэ. Хоту дойду булчут уолун хара маҥнайгыттан снайперынан анаабыттара, оптическай сыаллаах бинтиэпкэни байыаннай чааһыттан биир маҥнайгынан ылбыта. Күүстээх-уохтаах бэргэн ытааччы саллааты командира олус сөбүлээбитэ. Биирдэ командира ыҥыран ылан ыраах баҕайы хотоолго немец саллаат саһан сытарын ытарыгар бирикээстээбит. Кииһи харахха түһэрэр бэргэн ытааччы, өстөөҕү биир ытыынан умсарбыт. Онтон ыла эһэбин сыыһа ыппат снайпер диэн таптаан ааттыыр буолбуттар. Өстөөх тохтоло суох кимэн киирэр, биһиги сэриилэрбит чугуйар ыар кэмнэригэр снайпер төһө өстөөҕү охторбута ааҕыллыбат этэ. Ол иһин 1941-42 сыллар өксүөннээх күһүннэригэр, кытаанах кыһыннарын кэмигэр эһэм төһө өстөөҕү сууһарбыта чуолкай биллибэт. Эһэм сэриигэ сылдьан икки төгүл бааһыран госпитальга сыппыта. Бүтэһик бааһырыыта 1943 сыллаахха олунньу ыйга Новгород куоракка этэ. Биирдэ түүҥҥү атаакаҕа эһэм атаҕар таптарбыт. Хаана баран өлөөрү сыттаҕына, доҕоро, нуучча ньургун уола Зайцев түбэһэ түһэн кыргыһыы толоонуттан таһаарбыт. 1943 сыллаахха эһэм сэрии толоонуттан инбэлиит буолан дойдутугар эргиллибитэ.

Онтон ыла кини колхозка сэттэ сыл председателинэн, 27 сыл сылгыһытынан үлэлээбитэ. Эһэм өр сыллаах түбүктээх үлэтигэр сылгытын үөрүттэн биири даҕаны энчирэппэтэҕэ, биэлэр 100 бырыһыан кулуннаналларын сыллата ситиһэрэ. Үлэни өрө туппут эһэм Ленин уордьанынан наҕараадаламмыта (1971с). Саха өрөспүүбүлүкэтин Бочуотун кинигэтигэр үйэ-саас тухары киллэриллибитэ.

Эһэм чулуу булчут этэ. Эбэм Находкина Татьяна Петровна кэпсииринэн, кини элбэх тайаҕы бултаабыт, бөрөнү сууһарбыт. Кыһын бөрөлөр сылгыга суоһаатахтарына, хас эмэ көстөөх сири кыһыл былааҕынан эргитэн, бөрөлөрү хаайан өлөртүүр эбит. Сороҕор хапкаанынан, дьаатынан өлөрөллөрө. Саас дэриэбинэҕэ бастакы куһу, хааһы бултааччы эмиэ эһэм үһү. Ол булдуттан нэһилиэк дьонун матарбат эбит. «Аҕабыт бултаан кэллэр эрэ тайах этэ эбэтэр балык кутуллубут биэдэрэлээх, сороҕор кустаах ыалтан ыалга сүүрэрбит», — диэн эбэм кэпсиирин куруутун киэн тутта истэбин. Эһэм сааһын көтөрдөөн, күһүнүн куобахтаан, кыыллаан, эмиэ да кылааннааҕы бултаан оҕолорун ииппит. Дэлэҕэ да Находкиннар удьуор булчут дьон диэн ааттаныахтара дуо?

Эһэм Петр Романович эбэбинээн Елена Васильевна Макеевалыын 1947 с. холбоһон ыал буолбуттара. Кинилэр 13 оҕоломмуттарыттан 11-рэ өрөспүүбүлүкэ араас улуустарыгар үлэлии-хамсыы сылдьаллар. Эбэм Өлөөнө Аҕа дойду Улуу сэриитин кэмигэр саас бурдук ыһыытыгар, күһүн хомуурга, сир паардааһыныгар, тыраахтар прицепщигинэн, хамбаайыҥҥа сиэмэ ыраастааччынан сылдьыбыта. Эбэм төһө да пенсияҕа таҕыстар элбэх оҕону үөрэттэрэр кыһалҕаттан, 57 сааһыгар диэри тохтообокко производствоҕа үлэлээбитэ. Оҕолорун кыра эрдэхтэриттэн үчүгэйгэ, үлэни таптыырга уһуйбута. Ол курдук, кыргыттарын көмөлөһүннэрэн Танда орто оскуолатыгар дьиэ сууйааччынан, уолаттарыныын хонтуораҕа хачыгаарынан, гаражка харабылынан үлэлээбитэ. «Эбэбит Өлөөнө наһаа сымнаҕас, үөрүнньэҥ майгылааҕа. Куоракка эбэтэр атын улууска олорор сиэннэригэр Тандаттан минньигэс кэһиитин ыыта турара. Тиийдэхпитинэ, бииргэ олорор сиэннэриттэн ордорон мунньубут кэһиитин утары уунан тоһуйара. Эбэбит этэ тотоойу, бэрэскитэ биһиги ытыспыт саҕа улахан, сүөгэйэ хойуу, оҕурсута олус элбэх этэ. Кыһын барыбытыгар ааҕа истээх үтүлүк, кээнчэ тигэрэ», — диэн аҕам кэпсиирин үөрэ истэбин.

Мин эһээлээх эбэбэр аҕам, Охлопков Василий Васильевич, сиэннэрэ буолар. Онтон мин хос сиэммин. Эһээлээх эбэм уопсайа 11 оҕону төрөтөн, иитэн атахтарыгар туруоран, 26 сиэннээхтэр, 27 хос сиэннээхтэр.

Эһэм, Находкин Петр Романович, Улуу Кыайыы 50 сылын бырааһынньыгар тиийэр олус баҕалааҕа, хайаан да тиийэр санаалааҕа. «Кыайыы бырааһынньыгын көрдөхпүнэ толору дьоллоох киһинэн ааҕыныам», — диэхтиирэ эбитэ үһү эһэм барахсан. Ол баҕата кыайан туолбатаҕа. Улуу Кыайыы бырааһынньыгар биэс ый кыайан тиийбэтэҕэ. Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии инбэлиитэ, Уус-Алдан улууһун, Байаҕантай нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо, Аҕа дойду сэриитин I степеннээх уонна Ленин орденнарын кавалера, сылгыһыт, булчут Петр Романович Находкин 1994 сыл ахсынньы 11 күнүгэр уһун ыарахан ыарыыттан олохтон туораабыта.

Эһээлээх эбэбит кэрэ мөссүөннэрэ биһиги сүрэхпитигэр өрүү тыыннаах сылдьыаҕа.

Улуу Кыайыы 75 сылын туолар өрөгөйдөөх бырааһынньыгын долгуйа күүтэбин. Бу дьоллоох олоҕу мин эһэм Находкин Петр Романович, эбэм Макеева Елена Васильевна эмиэ аҕалсыбыттара. Кинилэринэн мин киэн туттабын. Мин эһээлээх эбэм олорбут олохторо, үлэлээбит үлэлэрэ үүнэр эдэр ыччакка холобур буолар.

Татьяна Охлопкова.

АХТЫЫ

Улуу Кыайыы 75 сылыгар. “24 – тэн

биирдэстэрин дьылҕата”.

Новикова Ксения.

Кэбээйи улууһун Мукучу нэһилиэгиттэн 1942сыллаахха сэриигэ ыҥырыллан барбыт  Кычин Николай Петрович (Сөөкүй) туһунан.

  Кычкин Николай Петрович – Сөөкүй (таптал аата), мин ийэбинэн таайым, Аҕа дойду сэриитигэр сылдьан ыараханнык бааһыран госпитальга сытан сырдык тыына быстыбыт. Сайылык Бүөтүрүн саамай бастыҥ  уола сэриигэ баран суорума суолламмыт. Кини туһунан быраата Кычкин Афанасий Афанасьевич, бииргэ үөрэммит доҕотторо, сэрии ветераннара —  Егоров Николай Петрович, Григорьев Тимофей Афанасьевич ахтыыларыттан таайым Сөөкүй туһунан өйдөбүл хаалла. Кини үтүө аатын, Ийэ дойдутугар дьиҥ –чахчы бэриниилээх, көлүөнэтин биир чаҕылхай киһитэ буоларын үйэтитээри бу ахтыыны суруйбутум.

 Бастаан кини төрдүн – ууһун, бииргэ төрөөбүттэрин туһунан билиһиннэриэм.  Аҕата Кычкин Петр Николаевич – Сайылык Бүөтүрэ Унаардаах Эбэ Сайылыгар төрөөн – үөскээн олорбут. Кини олус сытыы, санаабытын толорторон баран тэйэр киһи эбит. Саҥа былааһы уруйдуу – айхаллыы көрсүбүт. Бороҕон нэһилиэгэр ревком чилиэнинэн 1921с.үлэлээбитэ биллэр. (НА РС(Я), ф.81, оп.1,д.220). Элбэх сүөһүлээх, сылгылаах эбит.

 Бүөтүр икки олоххо олорбут киһи. Бастакы кэргэнэ Екатерина Ивановналыын 1906с.ахсынньы 26 күнүгэр (урукку истиилинэн) бэргэһэлэммиттэр. Ити күн уолларын  Михаилы сүрэхтээбиттэр. Ол оҕолоро уһаабатах, эрдэ өлбүт. Кэнники оҕолоро Афанасий (1910с.т.) – мин эһэм, Михаил – Лэҥкэй (1911с.т.), Петр – Тарып (1912с.т.), Матрена – Быккый (1913с.т.).  Бүөтүр кэргэнэ өлбүтүн кэннэ иккиһин I Лүүчүнтэн Иванов Николай Спиридонович – Тымтай кыыһын Даарыйаны сүгүннэрэн аҕалбыт. Икки огдооболор 1971с. сэтинньи 11 күнүгэр (урукку истиилинэн) Орто Бүлүү Таҥаратын дьиэтигэр бэргэһэлэммиттэр. Оҕолоро: Михаил (1916с.т.),Ульяна (1917с.т.), Петр  — Ыһык (1929с.т.).

Сайылык Бүөтүрүн иккис кэргэниттэн Даарыйаттан улахан уола Михаил сут дьыл саҕана сиргэ тоҥон өлбүт. Кыыстара Ульяна үс кыыстаммыта: Токарева Роза Ивановна (1943с.т.),Кычкина Раиса Николаевна (1947с.т.) Кычкина Галина Иннокентьевна (1951с.т.). Иккис уол Николай — Сөөкүй (1923 с.т.)сэрииттэн эргиллибэтэҕэ. Кыра уол Ыһык Бүөтүр 7 оҕоломмута: Мария (1957с.т.), Иван (1962с.т.), Ульяна (1964с.т.),Дария (1966с.т.),Данил (1967с.т.),Федор (1974), Петр (1977с.т.).

 Сайылык Бүөтүрүн оҕолоро, сиэннэрэ эһэлэрин олоҕуттан Сайылыктан  харыс да халбарыйбакка дьиэ — уот тэринэн, оҕо-уруу тэнитэн олороллор.

Николай – Сөөкүй туһунан доҕоро, история учуутала, сэрии ветерана “Учууталларым, доҕотторум тустарынан” (1996с.)кинигэтигэр маннык ахтар: “Николай Кычкин – Сайылык Бүөтүрүн уола аа- дьу сылдьан барыны билбитэ, барытын оҥорбута баар буолара. Үөрэнэр сылларбытыгар, кэнники да кэмнэргэ олус истиҥ доҕордуулар этибит. Кини амарах доҕор этэ. Оннооҕор дьоно эт сиэбит буоллулар да, кэһиитин сиэбигэр кутубут буолара эбэтэр ыҥыран илдьэн хоннороро. Онуоха хардары оҥорбуппун өйдөөбөппүн.Суруйара кыраһыабайын эриэхсит! Киһи көрөн олоруох курдук этэ. Кини үгүстүк холобурга кэпсэнэр үөрэнээччи этэ. Биирдэ нуучча тылын учуутала Георгий Николаевич кинини хайҕаан:  ”Николайы бэһис кылаастан ыла мин үөрэппитим устатыгар диктаннарга биир да сыыһаны оҥоро илик”,- дии-дии мэктиэтигэр чыпчырынан ылбытын өйдүүбүн. Оннук грамотнай киһи этэ Николай Кычкин! Кини сэттис кылааһы Хампаҕа үөрэнэн бүтэрбитэ уонна манна “Стаханов” колхозка суотчуттаабыта.

  Биирдэ маҕаһыын таһыгар ийэм Мария Афанасьевна Николайы үөрэппит учуутала Новиков Василий Гермогенович дьоҥҥо маннык кэпсии турарын истибит: “…Бу дойдуттан Сайылык Бүөтүрүн уола Кычкин Николай сэриигэ өлбөтөҕө буоллар, туох эрэ улахан үлэһит буолуо хааллаҕа. Үөрэҕэр сүрдээх үчүгэй способнай уол этэ”.

 Танара оскуолата Өкүчү диэн сиргэ тутуллубута. Оччолорго оҕолор араас сиртэн, Бадьантан, Тоҥуулаахтан, Арҕаа Муҥур Күөлүттэн , Чиҥнээниттэн, Өкүчү төгүрүйэ өттүттэн кэлэллэрэ. Арай  Илин Мукучу, Арыылаах, Мастаах, Баҕадьа сорох оҕолоро интернакка олорон үөрэнэллэрэ, үгүстэрэ ыалга олорор этилэр. Бороҕонтон, Мэҥэттэн эмиэ кэлэн үөрэнэллэрэ. Николай быраатын Афоняны кыра эрдэҕиттэн бэйэтэ оҕолоон улаатыннарсыбыт, үлэҕэ-хамнаска үөрэппит эбит.

Николай Егоров салгыы маннык ахтар: “…1941с. сайыныгар үс нэһилиэк заготскокка туттарбыт сүөһүлэрин үүрэр уонча киһиэхэ мин биригэдьиир этим. Кэбээйиттэн иһэн Илин Мукучу Сайылыгар тохтообуппут. Биһиги сүөһүлэрбитин хаарчахха хаайан бүтэн аҕай турдахпытына Лүксүгүн аартыгын диэкиттэн “мыыла буола” тириппит аттаах киһи муҥ көрүүнэн биһиэхэ тиийэн кэлэн атыттан түһээт, бокуойа суох мин илиибин хабан ылбыта уонна дорооболоһо барбакка (ол Николай этэ): “Дьэ, Николай, иэдээн бөҕө буолбут. Бэс ыйын 22 күнүгэр немецтэр биһиэхэ соһуччу сэриинэн түспүттэр. Балтийскай Муораттан Чернай муораҕа диэри граница устун быыһа суох киирбиттэр.. ” Ол да кэннэ элбэҕи сэрии маҥнайгы күннэрин иһитиннэриилэриттэн ынырыктаах чахчылары кэпсээбитэ миэхэ олус соһумар –уолумар суол этэ.

 Тохтобул кэммит устатыгар Сайылык аннынан Алыһардаах күөлгэ киирэн, сөтүөлээн тахса – тахса уонна кэпсэппиппит, “кэпсэппиппит” да диэн, сэрии эрэ туһунан этэ, атын дьиэ эргиннээх сонуннар хайабытын да интэриэһиргэппэтэхтэрэ, онтон инники былааннар кимиэхэ барытыгар чуолкайа –“ субу доброволецтары хомуйуохтара, онно биһиги хайаан да барыахпыт” диэн этэ. Киэҥник, уһуннук кэпсэтэр кыахпыт суоҕа, оннук бөтө бэрдэрбиппит.  Николайым сотору тугу да аһаабакка, ситэ сынньамматах атын үөһэ түспүтэ уонна Мукучулуур аартык устун сиэлиинэн түһэрэ турбута. Сэрии буолбута доҕорум уйулҕатын оннук хамсаппыт этэ ”.

  Салгыы быраата Кычкин Афанасий Афанасьевич  ахтар: “Биһигиттэн дьону армияҕа 1942с. бэс ыйыгар хомуйбуттара. Дьоммут эдэрдэрэ-чэгиэннэрэ, үлэни-хамнаһы кыайааччылар бары ыҥырыллыбыттара. Барааччылар бары Бадьаҥҥа түмсэн, онтон хомуллан барбыттара. Биһиги дьоммут оччолорго манна Сайылыкка бааллара. Кинилэртэн көҥүллэтэн балтыбын Маайаны кытары убайбытын Кычкин Николай Петровиһы атаара киэһэ чэй саҕана Бадьаҥҥа барбыппыт.Тиийбиппитигэр дьоммут, эбэм аах: “Барааччылар лааппы дьиэҕэ мустан олороллор, Сөөкүй онно баар”- диэбиттэрэ. Биһиги онно баран истэхпитинэ, убайбыт утары иһэр этэ. Биһигини көрөн үөрэн мичээрдии – мичээрдии кэлэн сыллаталаан ылбыта уонна улахан дьон курдук илиибититтэн дорооболоһон илигилиппитэ. Мин оччолорго убайым улахан да илиилээх эбит дии санаабытым. Дьиэтигэр аҕалан чэйдэтэн эҥин баран, дьэ, олох барардыы хомуммута. Күн киэһэрэн биһиги дьиэбитигэр төннөрдүү сананан убайбытын кытта бырастыыласпыппыт. Санаабытыгар сотору эргиллэн кэлиэ диэн эрэнэр курдук этибит. Онон олох бу букатыннаах бырастыылаһыыбыт диэн санаабатахпыт. Ол барар да дьоммут ити курдук этэллэрэ.Арааһа, бэйэлэрэ да оннук курдук санаан эрдэхтэрэ буолуо. Дьэ, ол курдук бастакы сэриигэ барааччыларбытын өлүөхтэрэ эҥин диэн олус куттана санаабакка эрэ, акаары санаабытыгар холкутук атаарбыппыт.

 Холкуоска оҕо, дьахтар, оҕонньор эрэ хаалан  күн ойуоҕуттан киэһээ киириэр дылы ходуһаҕа, бааһынаҕа үлэлээн тахсарбыт. Күннээҕи үлэбит нормалаах буолара, ону аһара толорорго дьүккүһэрбит. Ол барыта сэриигэ кыайар туһугар, фроҥҥа барбыт дьоммут этэҥҥэ эргиллэн кэлэллэрин туһугар, колхоз үлэтэ,баайа-дуола тупсарын туһугар, араас ыҥырыылар, өйдөтүүлэр, көҕүлээһиннэр тэриллэр этилэр. Онон ким төһө кыаҕа баарынан харса суох үлэлээн сылдьыбыппыт. Мин убайым Сөөкүй бардаҕын утаа суруга өтөр-өтөр кэлэр этэ. Онтон улам аҕыйаабыта. Олох бүтүгэс суругун миэхэ аадырыстаан ыыппыт этэ. Ити 1943сыл бүтэһигин диэки буоллаҕа буолуо, госпитальга сытан суруйбут этэ. Онно: “Миигин буулдьа сиэбэтэ, ыарыы былдьыыр буолла. Сэттэ төгүл атаакаҕа киирэ сырыттым да буулдьа таппата” – диэбит этэ.Буочара дэлби уларыйан хаалбыт этэ да, бэйэтэ суруйаахтаабыт этэ. Миэхэ: “Дьэ, кытаат, киһи эрэ буолларгын дэлби үөрэн. Үөрэх баар бу дойдуга сүдү күүс. Үөрэнэн-өйдөнөн үчүгэй киһи буолаар ”- диэхтээбит этэ. Ол суругун, эдьиийим Ылдьаана ылан, инники суруктары кытта холбоон, дьааһыкка уган кэбиспитэ. Уопсайынан да, биһиги дьоммут эмиэ ол –бу докумуоннарын, малларын-салларын Бадьаҥҥа хоспох диэн тутуу дуомугар харайар этилэр. Ол хоспох 1945с. сайын умайан хаалан, ол малларбыт бары күдэҥҥэ көппүттэрэ. Убайым кэнники суругар аадырыһа Ладожскай дуу, Онежскай дуу күөл таһынааҕы госпиталь диэн мин өйбөр хаалбыт. Ону бу кэлиҥҥи оройуон военкоматтара сураҕа суох өлбүттэр ахсааннарыгар киллэрбит этилэр. Өлбүтүн туһунан биллэриини эдьиийим 1944с. Кэбээйигэ киирэ сылдьан военкоматтан булан ылбыт этэ. Ону ийэтиттэн кистээн миэхэ эппитэ. Ийэтэ да сүрэҕэ сэрэйээхтии сылдьар этэ. Убайым туһунан миэхэ итинник өйдөбүл хаалбыт. Кини кэриэһин толорон үрдүк үөрэҕи бүтэрэр былааннаах этим да, орто үөрэҕинэн муҥурданан хаалтым”.   

 Николай Петрович Егоров таайбын кытта тиһэх көрсүһүүтүн маннык суруйбут: “Доҕорум барахсаны кытта бүтэһик көрсөн арахсыым ордук долгутуулааҕа. 1942сыл бэс ыйыгар кини армияҕа ыҥырыллан баран иһэн, Кэбээйигэ мин хоспор көҥүллэтэн бииргэ хоммуппут. Түүнү быһа бэрт элбэҕи кэпсэппиппит. Онтон биири эппитэ миэхэ үйэм тухары умнуллубат бэлиэ буолан иҥпит. Кини, аны эргиллиэ суоҕун билбит курдук,бэркэ уйадыйан ытамньыйа-ытамньыйа этээхтээбитэ: “Эргиллибэт дьылҕалаах буоллахпына, күн сириттэн биир эрэ хомолтолоох барыаҕым, ол кими да таптаабакка, кимниин да үлэһиспэккэ дойдубуттан арахсыбыппын”.

 Сарсыныгар арахсыыбыт өссө курас буолбута. Оччотооҕу барааччылар Ойуун уҥуоҕар диэри атынан бараллара. Атаарааччылар Кэбээйи сэлиэнньэтин таһынааҕы Тайлаахы ойоҕоһун аһара батыһан иһэн хаалбыппыт. Киһим миигинниин куустуһан иһэн арахсарыгар инчэҕэй сырайынан ыбылы түһэн уураан баран, атын мииммитэ уонна ол курдук сырайын көрдөрбөккө айанната турбута. Оччоҕо атыттар да арахсыылара урааҥхайы уйадытар арахсыылар этилэр.

 Доҕорум Николай арахсарыгар ити эппит тыллара оччотооҕу эдэркээн бэйэлээх ыччаттар, Тимофей Сметанинныы эттэххэ, “сирдээҕи дьолу билбэтэх” бука барыбыт хомолтото эбитин, мин кинилэр кэннилэриттэн армияҕа ыҥырыллан баран билбитим ”.

Николай – Сөөкүй өссө бииргэ үөрэммит доҕоро Григорьев Тимофей Афанасьевич  “Кыым” хаһыакка Николай Кычкин туһунан суруйбутун, биллиилээх журналист Дмитрий Кустуров “Кыымҥа”1994с. Кыайыы 50 сылын көрсө “24 – тэн биирдэстэрин дьылҕата”— диэн ыстатыйа таһаарбыт этэ. Ону хайдах баарынан суруйабын.

“24 – тэн биирдэстэрин дьылҕата”. Саха сириттэн Курскай тоҕойго төһө киһи кыттыыны ылбыта чуолкай биллибэт.  Тыһыынчаттан тахса эрэ буолуо диирбитигэр тиийэбит. Ол дьонтон төһөтө өлбүтэ-сүппүтэ быһаарыллар кыаҕа билигин суох.

Ааҕааччы болҕомтотугар арай Кычкин Николай Петрович туһунан, биир тэлгэһэҕэ үөскээбит киһитэ биһиэхэ өссө 1965с.Кыайыы 20 сыла туолуутун саҕана ыыппыт суругуттан быһа тардан ылан билиһиннэрэбит:

 “Маҥнайгы кылаастан ыла бииргэ үөрэнэн, 24 уолаттар көрүлээн – нарылаан үөскээбиппит. Онтон түөрт табаарыспыт: Василий Еремеев, Иван Заболоцкай, Иван Осипов, Терентий Дмитриев 1941с. Ийэ дойдуларын көмүскүүр иһин ытык иэстэрин толоро барбыттара. Василий уонна Терентий хайыы – сахха “хара суруктара” кэлбитэ.

 Бу сырыыга Семен Жирковтан уратылар, 19 киһи барыбыт барбыппыт, ол иһигэр Кычкин Николай Петрович.  Ленаттан тахсар күммүтүгэрбары мустан олорон, “Ийэ дойдубут иһин чиэспитин киртиппэккэ кыргыһыахпыт. Өстөөхтөн өлбүт доҕотторбут иһин өһү-сааһы ситиһиэхпит” – диэн бигэ тылбытын биэрэн андаҕайбыппыт.

 Сэрэйбит курдук, тус-туспа ыһыллан хаалбыппыт. Мин Кавказтан фашист арҕаҕар Берлин куоракка диэриараас сэриилэһэр чаастарга сылдьан биирдэ бэйэм табаарыстарбыттан биирдэрин эмэ, ордук чуолаан биир тиэргэннээхпин, Николай Кычкины көрсөөйөбүн диэн мэлдьи кэтэһэн, саҥа сиргэ кэллэҕим ахсын көрбөтөҕүм.

 Арай биирдэ Таганрогу 30- километр ааһан баран, зенитнэй пулемету олордор дьааманы бэрт ыксалынан хаһа турдахпытына старшина кэлэн: “Тимофей, эйиэхэ сурук баар, үҥкүүлээ”,- диэбитэ.  Ону ылан, олоро түһээт, ааҕаары көрбүтүм олус ыһыллаҕас бэрээдэгэ суох буолбут буочарынан суруллубут этэ: “Мин эн аадырыскын билбитим уонча хонно быһылаах. Мин түөрт суукка устата немецтэр төгүрүктээһиннэригэр сыттым.Бастаан 48 этибит, тиһэҕэр сааны тутан, ытыалаһар үс эрэкиһи хаалбыта. Мин хас да төгүл баас ыла-ыла, ытыалаһарбын тохтоппотоҕум. Онон табаарыстарбын эрэннэрбит тылбын толордум. Бэстилиэнэй мүнүүтэлэр хаалтарын кэннэ биһиги чаастарбыт кэлэн босхолоотулар. Билигин ыарахан туруктаах госпитальга сытабын, үтүөрэр уустук. Бу суругу киһинэн өйөтөн олорон суруйдум ”. Николай Кычкин.09.07.1943сыл. Курскай уобалас ”.

 Бу кэннэ Николайы суругун да, бэйэтин да көрбөтөҕүм.

 1947с.саас төрөөбүт нэһилиэкпэр эргиллэн кэлбитим. Били бииргэ, биир кылааска үөрэммит табаарыстарбыттан арай Семен Гаврильевич Жирков армияҕа сылдьыбатах этэ.Кини Тааттаҕа үлэлиир эбит, билигин да онно үлэлиир. Онтон 16 табаарыстарбыт биэрбит бигэ тылларын толорор иһин охсуһан кыргыһыы хонуутугар хаалбыттар. Сэттэ эрэ киһи дойдубутугар эргиллэн кэлбиппит. Онтон үгүспүт хаанынан оҕуолуур баас ылбыт этэ”.

 Көрдүгүт дуо, биир кылааска бииргэ үөрэнэн бүтэрбит, бары уон аҕыстарын саҥа туолбут 24 эр бэрдиттэн 23 – һэ 1941-1945 сыллардаахха армияҕа барбыт. Кинилэртэн сэттэ эрэ киһи баас-үүт ылан, төрөөбүт дойдутун булбут. Онтон  Кычкин Николай Петрович туһунан “Өйдөбүнньүк” кинигэ бастакы томугар “Мукучу, 1923сыллаахха төрөөбүтэ.1944сыл 05.02 өлбүт. Көмүллүбүт сирэ көстүбэтэ” диэн суруллубут.

Бу киһи наҕараада ылбыта биллибэт. Дьиҥэр кини Ийэ дойду иһин геройдуу кыргыспыт дьоннортон биирдэстэрэ этэ.Кини кыргыс буолагар буолбакка, госпитальга өлбүт. Аны бэйэҕит өйдөөн-дьүүллэн көрүҥ, ити 24 эдэр дьон хайдахтаах курдук сырдык санаалаахтарын, үтүө дьулуурдаахтарын! Кинилэр эдэркээн саастарыгар, сэрии аһылыга буолбатахтара буоллар, дойдуларыгар төһөлөөх үтүөнү оҥорор үтүө үлэһиттэр буолуохтара этэй!

 Сурукка илии баттаабыт киһи аата Григорьев Тимофей Афанасьевич диэн. Кини бу суругун 1965с. Сааскылаахтан ыыппыт. Тимофей Афанасьевич, баар буоллаххына, редакцияҕа баһаалыста суруй. Ыспыраапканы, суругу бэчээккэ бэлэмнээтэ Дмитрий Кустуров.

 Олус да сөпкө түмүктээн суруйбут журналист Дмитрий Кустуров! Николай Кычкин сэрииттэн этэҥҥэ эргиллэн кэлбитэ буоллар, учуутала эппитин курдук, туох эрэ улахан үлэһит киһи буолуо этэ. Хаарыан ыччаттарбытын уоттаах сэри сэймэктээтэҕэ…

 Сайылык Бүөтүрүн аҕыс оҕотуттан саамай чаҕылхай, бастыҥ үөрэхтээх, сытыы-хотуу оҕото Николай – Сөөкүй сэрии сиэртибэтэ буоллаҕа.

 Билигин Сайылык Бүөтүрүттэн ууһаан – тэнийэн 200-тэн тахса ыччат, кини төрүттээбит Сайылыгын нэһилиэгэр олохсуйан, дьиэ –уот тэринэн олороллор.

  Кыайыы 75 сыллаах юбилейынан бары ветераннарбытын, сэрии оҕолорун ис сүрэхпититтэн долгуйан туран итиитик-истиҥник эҕэрдэлиибит!

 Эһиги үрдүк ааккытыгар, тулхадыйбат дьулуургутугар, кытаанах санааҕытыгар, үтүө сүрэххитигэр сүгүрүйэбит.

                                                                                             Ксения Новикова.

Сэрии кыттыылааҕа, улахан ыал аҕа баһылыга Иннокентий Николаевич     Кычкин

100 сааһын туолла.

Новикова Ксения.

             “Дьон үтүө тыла тиийэн этэҥҥэ олоробун…”

Кычкин Иннокентий Николаевич тохсунньу 7 күнүгэр 1920 сыллаахха II Лүүчүн,

Маарымчы Муостаах диэн сиригэр дьадаҥы дьиэ кэргэҥҥэ төрөөбүтэ.

Кини  туһунан 2020сыллаах “Саха ыалын халандаарыгар” тохсунньу 7 күнүгэр

бэчээттэммитин үгүс киһи көрбүтэ буолуо.

  Саҥа 2020 сылга үктэнээт, Ороһуоспа күн Мукучу нэһилиэгин дьоно

Ытык кырдьаҕаспыт  100 сааһын бэлиэтии тоҕуоруһа муһуннубут.

 Сэрии иннинэ Иннокентий Николаевич колхозка булчутунан сылдьыбыта.

Дойдуларыгар анаан булчуттар үксүн сатыы, сороҕор  хайыһарынан сылдьан элбэх

тииҥи, кырынааһы, саһылы бултууллара. Сэрии саҕаламмытыгар эр дьону барытын

сэриигэ ыҥырбыттара.Колхозтарын Илин Мукучуга “Ленин” аатынан колхозка

холбообуттара.Иннокентий Николаевиһы сэриигэ 1942 сыл атырдьах ыйын 2 күнүгэр

ыҥырбыттара.Сэриигэ барааччылары Мукучуга түмэн Кэбээйигэ ыыппыттара, онтон

Куокуйтан  уунан айаннаабыттара.

Ол сырыытын  туһунан кини  маннык ахтар: “Тимофей Сметанины

кытта бииргэ айаннаабыппыт. Тимофей – эдэр баҕайы уол этэ, саҥата — иҥэтэ, кэпсээнэ

элбэҕэ. Тас көрүҥүнэн үөрэхтээх киһи быһылааҕа. Айаннаан иһэн наар уруһуйдуур

этэ. Лена баһыгар дылы уунан барбыппыт. Иркутскайга тиийэн тохтообуппут,

онтон  Мальта диэн байыаннай чааска илдьэн сыымайдааннар, сорохтор Чита диэки

айаннаабыттара”.

 Иннокентий Николаевиһы 582 нүөмэрдээх стрелковай полк 210 дивизиятыгар

стрелогунан ылбыттара,3 ый үөрэппиттэрэ. Москва аттынааҕы сэриилэргэ

киириэхтээхтэрэ онно сылдьан улаханнык тымныйан ыалдьан, госпитальга уһуннук

эмтэммитэ. Ол кэннэ комиссия көрөн Иркутскайга салгыы эмкэ ыыппыта.

         Дьылҕа Хаан ханна эрэ ыйыллыбыт  ыйааҕынан биһиги биир дойдулаахпыт

Сахатын сиригэр 1943сыллаахха эргиллэн кэлбитэ. Армияттан кэлэн баран “Сталин”

аатынан колхозка сайынын  оттоон,кыһынын бултаан, балыксыттар биригээдэлэрин

салайан сылдьыбыта. 1947 с. ыал буолбута. “Бастакы кэргэнэ Маарымчы олохтооҕо,

Нэлчээк Дьөгүөр кыыһа Аанаттан 4 оҕолоох: Николай,Константин,

Марина,Анастасия” (Н.А.Лугинов төрүттэрэ –уустара//Чолбон.- 2008.-8№.-С.61-65).Бу

оҕолортон кыыһа Марина Иннокентьевна  оройуон хаһыатыгар үлэлии сылдьыбыта,

хоһоонньут, билигин Нам улууһугар олорор, Ситим Кут диэн аатынан биллэр,

“Отуу уоттара” айар түмсүү чилиэнэ.  

1959 сылтан Кэбээйи райпотун  ыраах базаларыгар Лүксүгүҥҥэ,Хатырык Хомоҕо,

Бакырга  харабылынан үлэлээн 68 сааһыгар пенсияҕа тахсыбыта.

Наҕараадалара: “Үлэ бэтэрээнэ”, 1981с.,”Советскай Союз маршала Г.К. Жуков”,1995с.,

“Аҕа дойду сэриитигэрУлуу Кыайыы 50 сыла (1941-1945сс.)” , “И.В.Сталин 120 сыла”,1997с., “Сэрии бэтэрээнэ, кыттыылааҕа”, 2010с.

1964с. Иванова Мария Софроновналыын  икки өттүттэн

оҕолордоох огдообо дьон холбоһоннор,элбэх ыччаты тэниппиттэрэ. Барыта холбоон

10 оҕону иитэн (онтон 7 уол, 3 кыыс), олохторун булларбыт, бөһүөлэк кырдьаҕас сис

ыаллара.Кэтэх хаһаайыстыбаларыгар элбэх сүөһүнү, сылгыны туталлар.

 Эбээ Маарыйа барахсан эмиэ үлэһит бэрдэ,олох эрэйин – муҥун этинэн хаанынан

билбит,элбэх сэһэннээх-кэпсэллээх, бэйэтэ хоһуйан ыллыыр үгэстээх үтүө киһи этэ.

Мария Софроновна бэйэтэ икки оҕолоох: Кыыһа Людмила Петровна  – түөрт

уоллаах,кэргэннээх,  улахан дьиэ кэргэн ийэтэ, бөһүөлэк биир бастыҥ, сатабыллаах

хаһаайката.Уола Иван Данилович – лесхоз үөрэхтээх, Аллараа Бэстээххэ олорор,

кэргэннээх, оҕолоох.

Иннокентий Николаевичтан оҕолоро:  Кычкин Иннокентий үрдүк лесхоз үөрэхтээх,

Ойуур хаһаайыстыбатын Федеральнай отделын Саха сиринээҕи Департаменын

салайааччыта.“РФ ойуурун хаһаайыстыбатыгар эҥкилэ суох сулууспатын иһин” бэлиэ

хаһаайына.Кэргэннээх, 2 уол, 1 кыыс оҕолоохтор. Кычкин Василий Иннокентьевич

“Дьоҕур кыһата” эбии үөрэхтээһин киинигэр үлэлиир, кэргэннээх 3 оҕолоох. Иванов

Владимир Иннокентьевич – Кыһыл  — Сыырга олорор. Газ тэрилтэтигэр үлэлииллэр,

кэргэннээх, икки оҕолоохтор. Кыра уол — Степан Иннокентьевич – Горнай

Бэрдьигэстээҕэр олорор,предприниматель,ыал,икки оҕолоох.

Билигин Кыычыкыттар барыта 28 сиэннээхтэр, 21 хос сиэннээхтэр. Дьоно тэрийбит

хаһаайыстыбаларын,дьиэтин — уотун күн бүгүн уоллара Василий Иннокентьевич,

кэргэнэ Татьяна Петровналыын, оҕолорунаан көрөн олороллор.

  Ытык киһини кытта эрдэ кэпсэтиигэ,  “Маарыйам барахсан эмискэ, эрдэ олохтон

баран ол аһыытыгар айгыраатым, онтон атын үҥсэргиирим суох, илиим – атаҕым

бүтүн, аһыырым-сиирим үчүгэй”-  диэбитэ. Ыччат дьоҥҥо туһаайан: “Дьиэҕитигэр

элбэх киһи сылдьарын олох абааһы көрбөт буолуҥ.  Биһиэхэ, ханна да олорбуппут

иһин, киһи бөҕө хонон-өрөөн, сынньанан ааспыта. Киһи элбээтэҕинэ бэйэбит сиринэн

сытан утуйар этибит. Ол дьон үтүө тыллара, махталлара тиийэн биһиги бары этэҥҥэ

олоробут”. Кырдьыга да оннук олус эйэҕэс-сайаҕас, аһыныгас үтүө ыаллар. Ыраах

сирдэринэн олорбут, араас дьону кытта алтыспыт буолан, кырдьаҕастар иккиэн

нууччалыы эмиэ бэркэ билэллэрэ,ыраастык саҥараллара.

 Ытык кырдьаҕас 100 сааһын бэлиэтии республика араас муннугуттан оҕолоро,

сиэннэрэ, хос сиэннэрэ, аймахтара  бука бары кэлбиттэрэ. Били этэллэрин курдук

“ханан да дьаабылыка да түһэр сирэ суоҕа”. СӨ Ил Дарханын  “Үйэ саас” бэлиэтин,

100 тыһыынчалаах сертификаты улуус культуратын салаатын салайааччыта Кычкин

А.А.,олохтоох дьаһалта баһылыгын солбуйааччы Сидоров В.В. туттардылар. Нэһилиэк

тэрилтэлэрэ  эҕэрдэ тыл бастыҥын эттилэр, бэлэхтэрин биэрдилэр.

  Ытык аҕа уһун үйэлэниитин кистэлэҥэ туохханый? Кини куруутун ийэ айылҕатын

кытта тэҥҥэ алтыһа сылдьара, төһөлөөх элбэх сири сатыы хаампыта буолуой? Уонна

бэйэтэ бултаабыт, ииппит-харайбыт сүөһүтүн,  аһын – үөлүн аһаан олоруута. Оҕолоро,

чугас дьоно этэҥҥэ сылдьаллара. Бэйэтэ эппитин курдук,  “дьон үтүө тыла, махтала

тиийэн буоллаҕа”. Кини билигин да бэйэтин эйгэтинэн,  тыа киһитин саҕаланан баран

бүппэт түбүгүнэн олорор: —  “Сылгыларбын аһатыам, тиэргэммин күрдьүөм…”

Фото-1.  кэргэнэ Иванова Мария Софроновна, кэннилэригэр кийииттэрин Татьяна Петровна аҕата П.А.Васильев.

Кычкин И.Н. Сэрии бэтэрээнэ, олус ис киирбэх, үтүө айылҕалаах кврдьаҕас.

Фото -3. Дьоно тэрийбит хаһаайыстыбаларын көрөн олорор уоллара  Василий Иннокентьевич дьиэ кэргэнин кытта.

Фото -4. “Үйэ саас” бэлиэлээх И.Н.Кычкин уолаттарын Иннокентийы, Владимиры кытта. 07.01.2020с.

                                                                                      Ксения Новикова, Мукучу.

Үтүө киэһэнэн, күндү биир дойдулаахтарбыт, аймах – билэ, атас – доҕор дьоннорбут!

Ксения Новикова

Бүгүн биһиэхэ эмиэ биир үтүө күн тосхойдо, ол курдук биһиги эргин дьон чугас эбээбит, Христина Прокопьевна 90 сааһын томточчу туолла. Онон уонна  бука барыгытын Эргэ Саҥа дьылынан эҕэрдэлээн туран үбүлүөйдээх эбээбит маанылаах остуолугар ыҥырарбытын көҥүллээҥ!

Быйылгы үүммүт 2020 сылбыт олох уратытык саҕаланна, ол курдук Ороһуоспа күн оруобуна биир дойдулаахпыт, сэрии кыттыылааҕа И.Н.Кычкин – Тамыал 100 сааһын туолбута. Онтон бу бүгүн Эбээбит, эдьиийбит,Ийэ, Хос эбээ Христина Прокопьевна Николаева 90 сааһа. Дьэ кырдьык, киһи эрэ барыта тиийбэт сааһа, киһи эрэ барыта 90 саастаах ийэлээх, эбээлээх буолбат. Бу эмиэ олох барахсан киһи аайы биэрбэт түгэнэ буолар.

Кини оттон суорунан бурдук тардынан, ону үтэн буһарынан лэппиэскэлээн  аһаан, этэрбэс кэтэн, туос сатыы хааман, дэҥҥэ оҕуска, акка олорсон, 12 сааһыттан улахан дьону кытта тэҥҥэ үлэлээбит,  ааспыт үйэ аас – туор олоҕун барытын билбит Ытык көлүөнэ  киһитэ буолар. Онон үгүһү элбэҕи ааспыты наһаа ахта барбакка, убаастабыллаах Христина Прокопьевнабыт олорон ааспыт үтүө олоҕор, олоххо дьулууругар, тулууругар  махтанан туран бастакы эҕэрдэ тылы нэһилиэкпит баһылыгар А.И.биэрэбит.

Христина Прокопьевна ити эппитим курдук букатын олох кыра оҕо эрдэҕиттэн колхозка чилиэнинэн киирэн улахан дьону кытта тэбис- тэҥҥэ үлэлээбитэ.

Саамай бастаан үлэлээбит колхоһун аата ханнык этэй? (“Молотов”).

Сэрии кэнниттэн  1948с. ханнык колхозка ыанньыксыттаабытай? (“Кыһыл алаас”).

Ол колхоз биригэдьиирэ ким этэй? (Гоголев Афанасий Григорьевич).

Тыл этиилэрэ: Баҕадьалар, Степанов П.Д.???

Оонньуулар: 

Эҕэрдэ ырыалар: Сиэнэ Кеша Никифоров – Батас.

Саамай ыраахтан кэлбит ыалдьыт – приз.

Саамай кыра ыалдьыт – приз.

Саамай элбэх оҕолоох – приз.

Саамай элбэх сиэннээх  — приз.

Таабырын:

7 буукубалаах тыл. Кини бөҕө үйэлээх буоларыгар наһаа кыһаллар.

  1. 1 буукубаны көҕүрэтиэҥ – байа түһүөҥ.
  2. Онтон үһү көҕүрэтиэҥ – киһи аайы баар.
  3. Өссө биири көҕүрэт киһи аайы суох, сорохторго элбэх. (Акылаат).

Аан дойду үрдүнэн хас киһи баарый? (Икки: эр киһи уонна дьахтар).

Пародия: Эдьиий Марыына, Огдооччуйа, Людмила Гурченко, Николай Басков.Киджа.

Ксения Новикова.

Чурапчы көһөрүүтүгэр анаммыт Кутурҕан күнэ.

                            Ыччат билиэхтээх, ыччат өйдүөхтээх.

Ксения Новикова

 Балаҕан ыйын 19 күнэ – Чурапчы көһөрүүтүн ахтан – санаан ааһар бэлиэ күммүт.

1942с. кыстыкка киирии ыган турдаҕына Мукучу нэһилиэгэр Чурапчы оройунун Сылаҥ, Болтоҥо нэһилиэктэрин “Комбайн”, “Чолбон”, “Кыһыл үүнүү” колхозтарын, 450 киһилээх 99 хаһаайыстыбата кэлбитэ. Кэлбит дьону Мукучу эргин Өкүчүгэ, Харыйалаахха, Байымчыга, Умнугаҕа, Чиҥнээнигэ, Бадьаҥҥа уонна Бүлүү өрүс кытылыгар Бакырга олохтообуттара. Ол кэмҥэ холкуос бэрэссэдээтэллэринэн үлэлээбит: А.Н.Егоров, Е.М.Трифонов – Курулук, И.И.Иванов – Сайҕааһын, учуутал В.Г. Новиков, повар – М.М.Никифорова – Повар Маарыйа   уо.д.а. кэлбит дьоҥҥо туох кыалларынан көмөлөспүттэр.

 Икки сыл иһигэр ыалдьан, хоргуйан 97 киһи, оҕо, кырдьаҕас өлбүттэрэ.

Бу “Салаҥ уураах содулун” үөрэтии, үйэтитии биһиги нэһилиэкпитигэр баһылык Докторов Н.И. көҕүлээһининэн саҕаламмыта.

2004с. Мукучу нэһилиэгин дьоно-сэргэтэ Бадьан өтөҕөр көһөрүүгэ кэлэн сырдык тыыннара быстыбыт Чурапчы дьонун үйэлээх кэриэстэригэр мэҥэ тааска суруйан кэриэстэбил туруорбуттара.

  • “Мукучу – Сылаҥ – Болтоҥо” – хардарыта доҕордуу сыһыан сөбүлэҥэ олохтоммута.
  • Улууспут кыраайы үөрэтээччитэ, старшай педагог – краевед Иванова Р.А.: “Хас биирдии көһөрүүгэ кэлбит дьону олохтообут нэһилиэк дьаһалтата эһиэхэ кэлбит дьон аатын – суолун үйэтитиҥ, өйдөбүнньүк хомуурунньугу бэлэмнээҥ” – диэн өссө 2011с.эппит  ыллыктаах этиитин өйөөн, баар матырыйааллары түмпүппүт. Мукучуга 1 саастааҕар көһөрүүгэ кэлбит Егор Семенович Макаров “Салаҥ уураах содула” – диэн хоһоонун тылларынан ааттаммыт ахтыы — хомуурунньугу 2017с.таһаартарбыппыт.
  • Көһөрүү 75 сылын көрсө нэһилиэкпит “Албан аатын” скверигэр “Умнуллубатын, хаһан да хатыламматын!” – диэн стендэ арыллыбыта.
  • Чурапчы көһөрүүтүн үйэтитээччи, Мукучу нэһилиэгин баһылыга Докторов Н.И.сырдык аатыгар Чурапчы уустара Дьячковскай В.Н., биллэр попечитель, меценат Григорий Дагданча көмөлөрүнэн мэҥэ бэлиэ туруоруллубута.
  • Билигин биһиги нэһилиэкпитигэр көһөрүүгэ кэлбит дьонтон 8 киһи баар:

Сылаҥҥа (Уһун Күөл бөһүөлэгэр) бааллар:

1. Баишев Борис Пахомович – (“Комбайн” колхоз)

2. Макарова Пелагея Васильевна —   (“Комбайн” колхоз)

3. Ноговицына – Дьячковская Мария Сергеевна — (“Чолбон” колхоз)

     Чурапчы бөһүөлэгэр олороллор:

Ини – биилэр;

  1. Макаров Иван Кириллович — (“Комбайн” колхоз)
  2. Макаров Иннокентий Кириллович — (“Комбайн” колхоз)
  3. Дьячковскай Василий Николаевич -(“Комбайн” колхоз)

Якутскай куоракка олороллор:

  1. Макаров Егор Семенович — (“Комбайн” колхоз)
  2.  Макарова Екатерина Кузьминична — (“Комбайн” колхоз).

Кинилэртэн саамай аҕа саастаахтара — Макарова Екатерина Кузьминична, 90 сааһын туолбута. Мукучуга Болтоҥоттон көһүүгэ сылдьыбыт дьонтон тыыннаах хаалбыт суох.  (көһөрүү кыттыылааҕа Дьячковскай В.Н. даннайынан).

 Саамай билигин биһигини ситимниир, Мукучуга элбэхтик кэлэ сылдьыбыт, күннэтэ кэпсэтэр, алтыһар киһибит – ССРС культуратын туйгуна, ССКП ветерана, Чурапчыга баар Көһөрүү мемориалын ааптара, тутааччыта, Чурапчы Ытык киһитэ —  Дьячковскай Василий Николаевич буолар.

Бу история элбэх харах уулаах хара страницаларын үөрэтии ситимнээхтик баран иһиэхтээх. Билигин ахсаан – учуот, өйдөбүнньүк туруоруу, ахтыылары түмүү үлэтэ үмүрүйбүт буоллаҕына,  аны уус –уран айымньы нөҥүө  үөрэтиигэ киириэхтээхпит. Тоҕо диэтэргин уус – уран айымньы бу көһөрүү сиэртибэлэрэ буолбут,эрэйи –муҥу  эттэринэн — хааннарынан билбит, эбэтэр ол дьулаан кэми илэ –чахчы көрбүт дьон ахтыыларыгар олоҕуран суруллубуттар. Ол иһин айымньылар,  форматыттан тутулуга суох,  быдан тиийимтиэ, өйдөнүмтүө буолаллар. Билиҥҥи ыччакка өйдөтөрбүтүгэр сүрүн төһүү, итэҕэтэр чахчыларбыт кинилэр.

Биһиги Кутурҕан күнүн нэһилиэкпитигэр сыл аайы  хайаан да бэлиэтиибит.

 Ол инниттэн оскуолабытыгар “Көһөрүү темата оскуолабыт историятыгар”, “Көһөрүү темата – уус – уран айымньыга” – диэн Кэриэстэбил уруоктар ыытылыннылар. Гимназия коллектива (дир. Саввинова М.И.), Көһөрүү мэҥэ бэлиэтин сөргүттэ, кырааскалаата, эбии мас олорто.

                     “Көһөрүү темата оскуолабыт историятыгар”

          Сэрии сылларыгар Танара оскуолатыгар директорынан Попов Павел Кириллович үлэлээбит. Кини үлэтин саҥа саҕалаан эрдэҕинэ, Якутскайтан ананан Игнатьев Павел Иванович кэлбит. Попов Павел Кириллович учууталынан уонна завуһунан үлэлээбит. Кэнники Федоров Роман Михайлович,Сивцев Павел Петрович уонна Никифоров Игнатий Семенович кэлэн директордаабыттар. Бу кэмнэргэ 18 учуутал үлэлээбитэ биллэр.

        Сэрии сылларыгар усулуобуйа мөлтөөн, оскуола үлэтэ биллэрдик ыараабыт. Ас-үөл  кырыымчыга, үлэһит илии тиийбэтэ. Туох да көлө суоҕа, үөрэххэ, үлэҕэ да олус охсуулаах эбит. Оҕолор үксүн 3,5, көстөөх сиртэн сатыы сылдьаллара, интернакка олорор оҕолор чугас буолан ыраахтан кэлэр оҕолору кытта тэҥнээтэххэ арыый усулуобуйалаах этилэр.

            Араас ахтыылартан түмэн ааҕыынан олохтоохтортон  барыта 35 оҕо үөрэммит.

       Сэрии кэмигэр үөрэммит үөрэнээччи Быкалырова Дарья Григорьевна ахтарынан, саамай бастакы Саҥа Дьыл харыйатын оскуолаҕа 1940с. учууталлар туруорбуттар.1941с. БГТО нуорматын туттарыыга оскуола бары кыттара. Онон быйыл  саамай бастакы харыйа биһиги нэһилиэкпитигэр турбута 80 сылын бэлиэтиэхпитин сөп  эбит.

        Бу да ахтыыга кэпсэнэринэн   сэрии да кэмигэр оччотооҕу учууталлар туох баар кыахтарынан оҕолор олохторун сэргэхситэ сатыыллар эбит.  

    Чурапчы оҕолорун кытта сэрии кэмигэр  бииргэ үөрэммит Мукучу оҕолоро Каратаев Николай Петрович., Кычкин Афанасий Афанасьевич маннык ахтыбыттар,

Каратаев Н.П.:

 “Биһиэхэ МТЗ баар, ЧТЗ, ХТЗ трактордар колхозтарга тахсан үлэлииллэр диэн миэхэ Макаров Петя кэпсиирэ. Биһигиттэн быдан сайдыылаах оройуон эбит.  1942сыл саас көстөртөн да, олохтоохтортон да элбэх киһи өлбүтэ. Чурапчы оҕолорун кытары атааннаһан иирсээн суох этэ. Эйэлээх баҕайытык үөрэммиппит. Бараары быраһаайдаһалларыгар, киһи буолан, баҕар, хаһан эмит көрсүөхпүт дэһэрбит”.

Кычкин А.А.:

       “1942 сыллаахха  Чурапчы дьонун көһөрөн аҕалтара. Оскуолабытыгар оҕо бөҕө элбээбитэ, тулаайах эҥин, кыаммат ыаллар оҕолорун интернакка олордуталаабыттара. Олорго араас фамилия бөҕө элбэх этэ,  Макаровтар, Дьячковскайдар, Пермяковтар, Дорофеевтар диэн уонна бырааттыы Кладкиннар бааллара. Олортон убай Василий Кладкин «Томпо» совхоз аатырбыт директорыгар тиийэ үчүгэй үлэһит буола үүммүтэ.

Сэрии кэмигэр  Чурапчыттан кэлбит барыта 20 оҕо үөрэммит:

  1. Филиппов Ваня
  2. Петрова Аня
  3. Григорьева Дуня
  4. Спиридонова Дуня
  5. Макаров Петя
  6. Макаров Дима
  7. Кладкин Василий
  8. Кладкин Михаил
  9. Иванова Аграфена
  10. Баишев Борис
  11. Дьяконов Николай
  12. Дьячковскай Давид
  13. Дьячковскай Василий
  14. Яковлев Илларион
  15. Дьячковская Пелагея
  16. Дьячковская Анна
  17. Дьячковская Мария
  18. Дьячковскай Семен
  19. Монастырева Елена
  20. Дьячковскай А.М.

 Чурапчыттан кэлэн үөрэммит Дьячковскай Давид Николаевич ахтыыта: “. Төрөөбүт түөлбэбититтэн тэйбэтэх, ыырбытыттан ырааппатах оҕолор сонун сири көрөр, айанныыр баҕабыт улахан этэ. 

      Мукучу нэһилиэгин Танара сэттэ кылаастаах оскуолатын алтыс кылааһыгар үөрэнэ киирбитим, интернакка олорбутум. Аһылык чааһа мөлтөх этэ да, олох аһаабакка сылдьар курдук буолуо дуо. Үөрэнэр оҕолор өрөбүлгэ дьонноругар тиийэн бараннар аччыктаан өлбүт сурахтара иһиллэрэ. Дьон хоргуйуута массабай буолбутун туһунан кэпсэтэллэрин чаастатык истэрбит. Билэр дьоммут өлбүт сурахтарын улаханнык долгуйан көрсөрбүт, сороҕор бииргэ үөрэнэр оҕолорун дьонноро буолара, оччоҕуна кинилэри аралдьыта сатыырбыт.

        Онно тиийэн интернакка олорбуттартан билигин Кладкин Василий Михайлович, Яковлев Илларион Илларионович, Макаров Василий Дмитриевич Дьячковскай Семен Николаевич, Монастырева Елена Ильинична бааллар. Сайынын отчуттарга уонна Билиилээххэ балыксыттарга өйүө таһарым, эмиэ даҕаны фермаҕа учуотчутунан үлэлиирим. Биһиги колхоз дьоно хоргуйан уонна ыалдьан маассабайдык өлбүттэрэ, эдэр өртүлэрин  армияҕа даҕаны ылаттаабыттара. Онон сүрүн үлэһиттэринэн оҕолор, дьахталлар, кырдьаҕастар хаалбыттара. Оччотооҕу ыарахан олохторун муҥатыһан дьоннор элбэхтик кэпсэтэллэрэ,дойдуларыгар хайдах олорбуттарын  ахтыһаллара.

        Мин 1943-1944 сс. үөрэх дьылыгар сэттис кылааска киирбитим. Биһигини Сивцев Павел Петрович, Новиков  Василий Гермогенович, Попова Ксения Павловна уо.д.а. үөрэтэллэрэ. Оччолорго оскуолаҕа мэниктээһин, оннук-маннык баракааһы оҥоруу суох этэ. Үксүбүт олох сэниэтэ суох саллаҥныыра. Учууталларбыт даҕаны амарахтык сыһыаннаһаллара, ас-таҥас суоҕун, олох барыбытыгар биир тэҥ ыараханын таба өйдүүллэрэ. Ол иһин истиҥник сыһыаннаһаллара.

         II Лүүчүҥҥэ көһөрүллүбүт Өкүчүгэ интернакка олорон үөрэммит

               Романова — Иванова Аграфена Ивановна – Никифорова Мария Михайловнаҕа —  Повар Маарыйаҕа, оскуола директора Игнатьев Павел Ивановичка, учуутал Новиков Василий Гермогеновичка,Иккис Лүүчүн олохтоохторугар,  убай – балыс Күөттэлэргэ, Уйбаачалаахха, ол саҕана үлэлээбит биригэдьииргэ  , бу дьон ыччаттарыгар, ис сүрэхтэн махталын  тиэрдибит. “Дьоҥҥут оҥорбут үтүөлэрэ үйэ-саас тухары эһигини арыаллаатын, араҥаччылаатын” — диэн  алгыһын анаабыт.

         Онон сэрии  кэмигэр төһө да ыараханын иһин,  Танара  оскуолатын  үлэтэ тохтооботох, нэһилиэк олоҕор сүрүн күүс буолбуттар ол кэмнээҕи учууталлар, оҕолор.    Кинилэр  биһиги бүгүҥҥү эйэлээх олохпут туһугар бэйэлэрин харыстаммакка үлэлээбиттэрэ, олорбуттара.

       Бу кэпсээммин   оскуолабыт бастакы выпускниктарыттан биирдэстэрэ,буойун-учуутал Николай Петрович Егоров тылларынан түмүктүүбүн: “ Оннооҕор билиҥҥи эргэ оскуолаҕа киирдэрбин эрэ, аан аттынааҕы кылаас халааҥка оһоҕун айаҕын былдьасыһан, үтүрүйсэн хачыгыраһа сылдьарбытын туораттан көрөр курдукпун. Баҕар, ол иһин этэллэрэ буолуо, ити кэмнээҕи ыччаттартан Ким да умнуллубат, Туох  да умнуллубат! — диэн.  Кинилэр үксүлэрэ биһиги дьоллоох уйгу олохпут көмүскэлигэр сырдык тыыннарын биэрбит улуу үтүөлэрин аныгы ыччат умнубата наада!”

“Көһөрүү темата – уус – уран айымньыга”. Маныаха сыһыаннаах уус-уран айымньы кэлин син балайда таҕыста. Биһиги оскуолабытыгар баар кинигэлэр библиографическай ыйынньыктарын оҥорбуппут. Сылаҥ, Болтоҥо нэһилиэктэрин кытта сибээстэһэр буоламмыт фондабыт балайда байда.  Чурапчы алдьархайа – барыбыт сүрэҕэр: библиографическай ыйынньык /Чурапчытааҕы кииннэммит библиотечнай ситим; (хомуйан оҥордуларВ.П.Лонгинова,Е.Н.Макарова;ред.Я.А.Захарова).- Дьокуускай:Сайдам,2014.-160с. ыйынньыгы туһанан туһааннаах айымньыны булуохха сөп.

Алдьархай ааҥнаабыт кэмнэрэ” – Д.П. Чечебутов хомуйан таһаартарбыт кинигэтиттэн Ыстапаан Эмэлдьээнэп “Тирии бүрүөһүннээх эбэм дьааһыга”, Сэмэн Тулааһынан “Доҕор хоһууна”, Петр Кондратьев – Сатабыл “Үстүүн кэпсээнэ”, Егор Неймохов “Аҕалаах оҕо кэпсэтиилэрэ” уо.д.а. кэпсээннэри оҕолорбутун кытта ааҕабыт, ырытыһабыт.Айымньыны копиялаан баран төрөппүттэр эмиэ ааҕалларын ситиһэбит, санаа атастаһабыт. Туох түмүккэ кэлбиттэрин кылгастык суруйтарабыт. Оччоҕуна  эрэ учуутал – оҕо- төрөппүт  өттүттэн дьиҥнээх өйдөһүү, көһөрүү ис – дьиҥин билии төрдө олохтонор.

1942с. 213 №-дээх атырдьах ыйын 11 күнүнээҕи партия Саха уобаластааҕы комитетын ”Салаҥ уурааҕын содулун” туһунан ыччаттарбытыгар сөпкө үөрэтэр, өйдөтөр биһиги билигин үлэлии сылдьар дьон сүрүн сорукпут буолар.

         Харах уулаах ахтыылар хаһан да умнуллубатыннар!

                                                                         Ксения Новикова, Мукучу.

Бадьан алааһа – Мукучу аартыга
  
 Ааспыт үйэ 
 Үһүйээн буолбут
 Аччык кэмнэрэ,
 Бадьан алааһын 
 Ыалларын эспитэ.
  
 Бадьан алааһа –
 Мукучу аартыга,
 Ааспыты анааран
 Арылла туруоҕа.
  
 Өлбүттэр – өспүттэр
 Үйэлээх ааттара – 
 Хобо чуораан бүтэҥи тыаһыгар
 Иһиллэ туруоҕа...
  
 В.Н.Дьячковскай, көһөрүү кыттыылааҕа. 
Фото – 2. Чурапчы Ытык киһитэ, ССРС култууратын туйгуна,  СӨ Бочуоттаах ветерана, ССКП, үлэ, тыыл ветерана В.Н. Дьячковскай.
“Салаҥ уураах содула” кинигэ  “Сайдам” издательствоҕа 2017с. тахсыбыта.
Фото – 4. Чурапчы көһөрүүтүн үйэтитээччи Докторов Н.И мэҥэ бэлиэ.
Фото – 5 “Умнуллубатын, хаһан да хатыламматын!” “Албан аат” скверигэр баар стендэ.

АХТЫЫ

ОЛОРОН ААСПЫТТАРА СЭМЭЙДИК

ЕГОР ПОПОВ

Егор Попов

АХТЫЫ

Сэрии кэмин содулун кыайбыттар.  

        Амма улууһун, Бөтүн нэһилиэгин олохтооҕо Жиркова Мария Алексеевна сааһыран олорон сэрии ыар сылларыгар оҕустаран арахсыбыт эһэлээх эбэм олохторун сыаналаан көрөн эһиги ыытар “Уоттаах сэрии кутаата” кэпсээн, ахтыы аһаҕас күрэҕэр кыттарга быһаарынан. Ахтыы суруйан эрэбин. 

   Сэрии ыар сылларын кэмэ эһэлээх  эбэм олоҕун тосту уларытан икки аны араартаабытын да иннигэр. Иккиэн дьоһун олоҕу олорон, орто дойдуттан барбыттар. 

    Эһэбит Софронов Данил Николаевич “За победу над Германией”, уонна “За доблесный труд в Великой Отечественной войне 1941 – 1945 гг” мэтээллэр ковалердара. 1903 сыл Амма улууһун 1 Чакыр нэһилиэгэр төрөөбүт. Ол кэмнэ  үөрэх суох кэмэ буолан үөрэммэтэх.  Эбэбитинээн Сулҕаччы нэһилиэгиттэн төрүттээх Иванова Елена Андреевналыын холбоһон 1 Чакыр нэһилиэгэр олохсуйаллар. Сэттэ оҕону төрөппүттэриттэн урукку аас-туор сыллар содулларыгар 6 оҕолорун сутэрэн, үгүс аһыыга киирэн, эһэбит 1942 сыл сэриигэ барарыгар, эбэбит соҕотох уол оҕолоох хаалар. Колхоз үлэтигэр төбөтүн оройунан туһэн, сэрии сылларыгар дояркалыырын таһынан, от оттоһуна, мас мастааһына, бурдук ыһыыта, хомуйуута курдук улэлэр барыта оҕо дьахтар санныгар сүктэриллэн, сынньанары билбэккэ хачыгырайар. Ол сылдьан эһэбит сураҕа суох сүппүтүн туһунан биллэрии тутар.  Баҕар кэлиэ дии санаан сэрии бүтүөр дылы кэтэһэр да, сэриигэ барбыт дьон тыыннаах хаалбыт өттө эргиллэн кэлэллэр да, эһэбит биллибэтэх. Эбэм уолунаан иккиэйэх хаалаллар. Онтон 1946 сыл иккиһин кэргэннэнэр. Икки кыыс оҕолонор. Ити кэмнэ 1948 сыл эһэбит Данил Николаевич тыыннаах эргиллэн кэлэр. Оннук арахсаллар. Эбэбит иккис кэргэниттэн эмиэ ити сыл арахсан 3 оҕолоох хаалар.  Арахсалларыгар уолун Софронов Алексей Даниловиьы аҕатыгар хааллараллар да, ийэтигэр, балтыларыгар тардыһан, ийэтигэр төннөн 7 оҕону төрөтөн,  аҕатынаан алтыһан, кэлин дьоно кырдьан кыаммат буолууларыгар отторун, мастарын хааччыйан икки ыалы көрөн-истэн, 3 балтыгар, 4 бырааттарыгар Аҕа баһылык буолан, барыбытын түмэн олорор.

   Эһэбит Софронов Данил Нниколаевич 1942 сыл сэриигэ ыҥырыллан Западнай фронна 823 стрелковой полкаҕа стрелогунан сылдьар. Оннук сылдьан икки төгүл ыараханнык араанньа буолар. Госпиталтан дойдутугар ыытыахтарын нууччалыы билбэт буолан кыайан хантан сылдьарын быьаарбакка, ханна эбитэ буолла сылгы иитэр хаьаайыстыбаҕа, сылгы көрөөччүнэн улэлиир. Онно улэлии сырыттаҕына сэрии бүтэн, кыайыы буолбутугар кинини Москваҕа ыыталлар .Онно эмиэ кыайан дойдутун быһаарбакка,  Ново – Тагилскай металлургическай собуокка улэлэлэтэ ыыталлар. Тимир отходун таһаарар улэҕэ сылдьар.

Бу сырыттаҕына 1948 сыл Саха сиригэр военнай комиссириатка улэлээбит киһи тубэһэн дойдутун булар.      

    Дойдутугар кэлэн колхоһугар улэлээбитинэн барар. Кэргэнэ кэргэннэнэн икки о5олоох олорорун көрөн арахсар. Уолун киниэхэ суруйбуттарыттан санаата көтөҕүллэн улэ үөһүгэр туһэр. Ол сылларга эмиэ кураан буолан Нуотара урэххэ субан сүөһү көрүүтүгэр  ыыталлар. Онно Федорова  Варвара Васильевнаны көрсөн, кэргэн ылан, учугэй ба5айытык  быр- бааччы ыал буолан, 1 кыыс 4 уол о5олоноллор. О5олоро бары улаатан ыал буолан, билигин Амма улууьун Соморсун нэьилиэгин ытык ыаллара.

    88 саастаах убайдарын, “Бочуот знага”,  “Улэ кыһыл знамята  орденнар кавалердарын, “Бүтүн союзтааҕы профсоюзтар киин советтарын бочуотунай грамоталаах, Соморсун нэһилиэгин, Амма улууһун бочуоттаах олохтооҕун. мин аҕабын  аны билигин кинилэр өйөһөн – убаһан, биир улахан аҕа ууһа буолан олоробут.

   Аҕам аҕата кэлэригэр 13 сааһыгар сылдьар буолан, бииргэ да олорбокколор хайдах сэриигэ сылдьыбытын билбэт.   Алтыһар кэмнэригэр иккитэ хаста ыйытан көрбүтүн, сөбүлээбэтэх.  —  “ Ыйыталаһыма ньууччалыы билбэт буолан улахан эрэйгэ сылдьыбытым. Дьону кэтээн, дьон кэнниттэн сырыттаҕым. Хайҕанар да сэмэлэнэр да түгэннэр бааллара.  Хаста да инники кирбиигэ сылдьыбыппыт быһылааҕа. Атакаҕа киириэхпит иннинэ биирдии ыстакаан, ардыгар анарынан арыгы кутан биэрэллэрэ. Ону туһэрэн баран “Ураа!” хаһыынан иннибит диэки ытыалаһа ытыалаһа атакаҕа киирэрбит.   Өлүү — сүтүү элбэх буолара. Мин буолдьаҕа таптарбат сыалтан туора – таары сүүрэн тыыннаах хааларым. Ыраахтан да буоллар командирим кэнниттэн сүүрэрим. Биир түгэннэ командирбытын кытта ыкса сүүрэн иһэр байыастар табыллан , командирбынаан иккиэ хаалбыппыт. Суүүрэн иһэммит мин утары ытар пулеметчигы табабын. Онно тута командирым пулеметка тиийэн, бэйэлэрин ытыалаан барбыта, мин диэки  улахан эрбэҕин көрдөрөр. Хайҕаата диэн астына быһыытыйан эрдэхпинэ,  снаряд эстэр. Мин ханна да барбыппын билбэтэҕим. Госпиталга өйдөммүтүм. Кэлин командирбын көрсүбэтэҕим. Тыыннааҕын да, өлбүтүн да билбэппин.- диэбит.  –“Мээнэ ыйытыма. Сэрии курдук алдьархай суох.   Кытаатан оҕолоргун уерэттэр. Ньууччалыы – сахалыы бэйэлэрин иннилэрин быьаарсар дьон гына улаатыннар ”- диирэ эбитэ уьу.

   Ити курдук эһэбит икки кэргэнтэн 5 уол  1 кыыс оҕолонон, 21 сиэннэнэн, хос сиэннэри ааҕан сиппэтибит. Аатын ааттатан  Аҕа ууһун тэнитэн, олохтон 1968 с туоруур. 

     Эбэлээх эһэбит, уонна иккис кэргэнэ Варвара Васильевна сэмэй саха дьоно буолан, өс-саас туппакка барыбытын бииргэ тумэн, орто дойдуттан бардахтара. Онон эһээбит үөрэҕэ да суох буоллар уоттаах сэрииттэн тыыннаах эргиллэн, халын аймах, биир аҕа ууһа буолан олорорбутугар махталбыт улахан.

                   Ахтыыны суруйдум Алексей Данилович улахан кыыьа

                  сибээс  улэтин ветерана Мария Алексеевна Жиркова.

                                        2021 сыл ыам ыйын 27 кунэ. 

АХТЫЫ

“Дьабарааскы баар буолан быыһаммыппыт”

Нина Рожина

Ийэм Варвара Константиновна Слепцова сэрии саҕаланарыгар баара-суоҕа 19 саастаах эдэркээн кыыс эбит. “Германия фашистара саба түспүттэрин оттуу сылдьан истэн соһуйан, уолуйан хаалбытым” диэн кэпсиирэ. Эдэр кыыһы “Үүнүү” холкуоска ыанньыксытынан анаабыттар. Харах уулаах ыар олох биллэн барбыт.

***

Оҕо сааһа олус эрэйдээхтик ааспыт. Ийэлэрэ хараҕынан көрбөт буолан муор-туор сылдьаахтаабыттар. Кыһын атахтарын таҥаһа бүттэтэ суох алдьанан, аҕалара таһырдьа тахсалларыгар оту тэлгээн муҥнанара үһү. Кэлин эдьиийдэрэ Настаа улаатан тигэр, онтон убайдара Миитэрэй аҕатыгар илии-атах көмөлөһөр буолбуттарыгар арыый үөһэ тыына түспүттэр. Варвара күөгэйэр күнүгэр олус кэрэ дьүһүннээх, арыы саһыл хааннаах, долгуннурар уһун, хара суһуохтаах, кыыс киэнэ кылааннааҕа буолан, чулуу эр бэртэрэ аҥаардас кини кэрэ дьүһүнүн көрөөрү, саҥата-иҥэтэ суох кэлэн бараллара үһү.

Сэрии сылларыгар хоту дойдуга биир ыйдаа±ы нуорма ас диэн кµл курдук ³²н³³х 3 киилэ хара бурдугу, киилэ а²аара саахары, 50 г. чэйи биэрэллэр эбит. Сµ³´µлээх дьон сµ³´µ ³л³рд³хт³рµнэ, ³´³х хаанын то²нуу кы´ан чэй курдук ууга суурайан и´эллэрэ µ´µ. Сµ³´µ ты²атын µ³лэн, бэл тириитин кытта µтэн сииллэр эбит. Сµ³´µттэн тугун да ончу хаалларбаттара. Аны туран, “µ³ннээх сут” турбут. От сии турар сылгылар отторун уоппутунан охтон тµ´эллэрэ. Дьо²²о сиэтэллэр эбит. Онтулара туох да амтана суох, итии ууга уктахха, кµµгэннирэн µллэн тахсара µ´µ. Сэриигэ диэн кµ´µн ынахтаах ыалтан биир киилэ кынньыбыт арыыны хонтуруоллаан туталлара. Тиийбэтэ±инэ, дьабарааскы сыатын эбэн биэрэллэрэ µ´µ. Дьабарааскыны да±аны мээнэ бултууллара к³²µллэммэтэ, нуорма тµ´эрэллэр эбит. Ити да гыннар дьабарааскы баар буолан, элбэх ки´и тыыннаах ордубут.

Кы´ын 22 киилэ эти туттараллара. £сс³ харчы хомуйаллара. Хайдах да буол, ис тµ´ээни хайаан да т³лµ³хтээх эбиккин. Аккаастанар, кыайан т³л³³б³т тµгэ²²эр “хайыыга угуохпут” диэн куттууллара µ´µ. Кµнµс µлэлээн баран тµµннэри олорон куобах тµµтµттэн бэргэ´э, µтµлµк, кээнчэ тигэллэрэ. Нэлгэ´э курдук ыраах сир хара тыаларыгар туох да а´а-та²а´а суох сµ³´µ б³±³нµ кыстата бараахтыыллар эбит. Кыстаан тахсыбыт торбостору ырыганнаабыт буоллахтарына, “ыарырбыккыт” диэн сµбµн туппакка эрэйдииллэрэ. Бостууктарга “ына±ы сµтэрдэххитинэ, хаайыыга барыаххыт” диэн куттууллара. Бэрт дуона да суох буруйга барбыт дьон баар эбиттэр. ¥гµстэрэ эргиллибэтэх.

***

Ыанньыксыт µлэтэ олус ыарахана. 17 сµ³´µ саа±ын, и´эр уутун барытын бэйэлэрэ та´аллара. Та²астара-саптара да суо±а. “Биир кµ´µн атахпыт та²а´а суох буолан µµрэн и´эр ынахтарбыт саахтаатахтарына, онно батары уган ириэрэр этибит” диэн кэпсиирэ. Ол и´ин да буолуо, ийэм барахсан кырдьар саа´ыгар у²уох ыарыы буолан эрэйдэнээхтээбитэ. Чараас тирии сонноро, этэрбэстэрэ инчэйэн дороччу то²он хаалаллара. Окко былаан тµ´эр буолан, ынахтарын тµ³ртэ ыыр кэмнэригэр быыс булан оттуу тэбинэллэрэ. Аны куор ыарыы туран харах уулаах олохторун ³сс³ ыараппыта.

Сэниэлээх, хо´уун дьон ордон, Улуу Кыайыыны айхаллыы к³рсµбµттэрэ. Олор истэригэр ийэм Варвара Константиновна дьаныардаах µлэтин, µчµгэй к³рд³рµµтµн и´ин басты² µлэ´иттэр ахсааннарыгар киирбитэ. Сэрии кэнниттэн барыларыгар киирсэбэй саппыкы биэрэн абыраабыттар. Сотору-сотору µлэ´иттэри барыларын мунньан £² Кµ³лгэ баар сугулаан дьиэ±э мунньахтыыллар эбит.

Сэрии да кэнниттэн олох тута к³н³н, тупсан барбата±а. £р³бµлэ суох µлэ±э умса тµспµттэр. ¥лэни кытаанахтык хонтуруоллууллар эбит. От µµммэтэх сылларыгар ийэм  Сохсолооххо, Биллээххэ, Сµµллээххэ, £²-Кµ³лгэ к³´³ сылдьан сµ³´µттээбитэ. Кэлин “Адыаччы” сопхуоска та´аарыылаахтык µлэлээбитэ. Оройуо²²а биирдии ынахтан 2000 л. кирбиини толорбута. Килбиэннээх µлэтин и´ин араас бэлиэнэн, мэтээлинэн, хай±ал суругунан на±араадаламмыта.

Умнума² дуу, т³´³л³³х харах уутунан, сыранан-сылбанан бу Улуу Кыайыы сити´иллибитин…

КЭПСЭЭН

Сэрии оҕотун дьылҕата

Нина Рожина

Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии уодаһыннаах 1418 хонуга саха норуотун устуоруйатыгар үйэлэргэ сотуллубат. Сэрии маҥнайгы күннэриттэн оҕолорго ыар олох биллэн барбыта.

***

Уонтан тахса ыал олорор кырыы алааһыгар атах сыгынньах оҕолор көтөн тахсыахтыы сапсына-сапсына төгүрүччү сүүрэн оонньуу сырыттылар. Сырдык сэбэрэлээх отуччалаах Арыппыана балаҕаныттан тахсан уһун суһуоҕун төбөтүн тарбахтарынан имитэ-имитэ оонньуу сылдьар оҕолору одуулуу турда. Ынаҕын ыан үүт тутуурдаах кэлэн иһэн, саас ортолоох, үрдүк уҥуохтаах Морууһа, халпаах былаатын көннөрө туран ыйытта:

– Арыппыана, тугу көрөҕүн?

– Оҕолор күөх кырыстан тэбинэн, үрдүк халлааҥҥа көтөн тахсыахтыы чаҕылхай күнү тула эргийэ кус-хаас буолан оонньуу сылдьаллара үчүгэйин.

Морууһа сэргии түстэ.

– Ии, барахсаттар, үөрбүттэрин-көппүттэрин!

– Сир-дойду ситэн тупсан турара кэрэтин!

– Быйыл өҥ сайын буолара буоллар.

– Дьэ диэ. Сайыҥҥыта билиэ.

Мичээрдээн уостара сэгэһэн балаҕаннарыгар киирдилэр.

Төбөтө күлтэччи кырыллыбыт алталаах Миитээ уол талах атын миинээт «Һат-һат» дии-дии кымньыылаат соҕуруу диэки туос бөтөрөҥүнэн көтүтэн иһэн,  илиитигэр тэлибириир таҥас тутуулаах, аттаах киһи далбаатыы-далбаатыы силлэрдэн иһэрин көрө түһээт, туох эрэ куһаҕан буолтун сэрэйбиттии оҕолорго төттөрү ыстанна.

Аттаах киһи:

– Сэрии… Сэрии… – диэн хаһыытыы-хаһыытыы атаралата турда.

Оҕолор чочумча ах баран турдулар. Эмискэ түөртээх Арамаан куттаммыттыы иэрийэ ытаан «уйаларыгар ууну киллэрдэ». Укку-сукку балаҕаннарыгар тарҕастылар.

Миитээ аҕата Мэһээккэ Ньукулай киппэ санна самнан, дьэбин уостубут дьүһүннэммититтэн саллан, тугу да ыйыппата. Ийэтэ «чээн» диэн сэҥээрэ көрсүбэтэ. Дьукаахтара Дөпсүн Кууһума кэргэнэ Морууһалыын ибир-сибир кэпсэтэллэр. Бэл уончалаах уоллара, хара бараан Куола, саҥатыттан маппыт.

Утаакы буолаат холкуос бэрэссэдээтэлэ Охонооһой Бөтөрүөбүс улахан балаҕаҥҥа дьону муста. Миитээ аҕатын батыһан тиийэн кэннигэр кумуйан турда. Оройуонтан кэлбит боломуочунай, хомуньуус Уйбаан Тарааһап, дьиппиэн куолаһынан:

– Бэҕэһээ ньиэмэс халабырдьыттара сэрэппэккэ сэбиэскэй сойууска саба түстүлэр. Эйэлээх олохпутугар куттал суоһаата. Субу күнтэн ыла Ийэ дойдубут туһугар бары күүһү боруоҥҥа аныыбыт.

Дьулаан сурахтан соҥуоран турдулар. Арай Огдооччуйа: «Абатыын-абатын», – диэн аймана ытаабытыттан Миитээ куттанан этин сааһа аһыллан дьигиҥнээн ылла.

Ити ыар сурах кэнниттэн уонча хонон баран бэрэссэдээтэл:

– Ийэ дойдуну көмүскүү сарсын сэриигэ бараҕыт, – диэн биэс киһиэхэ бэбиэскэ кэлтин түҥэттэ. Миитээ аҕата бэбиэскэни ыларыгар илиитэ салҕалаабытын көрдө.

Ийэтэ хараҕын уутун былаатын уһугунан сотто-сотто өйүөтүн лэппиэскэ, арыы сыыһын, кэтэр таҥаһын – хас да сиринэн абырахтаах даба ырбаахытын, эргэ хортууһун бэлэмнээтэ.

Сарсыарда халлаан былытынан бүрүллэн киһини баттыыр нүһэр күн үүммүтэ.

Ийэтэ кэргэнин түөһүгэр төбөтүн сыһыаран:

– Доҕоруом, этэҥҥэ сылдьан кыайыылаах эргиллэ… –  санна дьигиҥнээн ситэ саҥарбатаҕа. Аҕата уоскутардыы көхсүн имэрийбитэ, ытыһынан сирэйин таарыйбыта. Миитээни көтөҕөн ылан ыга кууспута.

– Өстөөҕү самнаран Ийэ дойдубар эргиллиэм. Эһиги этэҥҥэ олоруҥ. Оҕом ийэҕэр көмөлөһөөр, – диэт сыллаан ылла. Хамандьыыр “Ньукулай Саабыс” диэбитигэр сулбу хааман бара турда.

Сэриигэ барааччылары атаарардыы арҕааттан курас тыал түһэн тииттэр лабааларын илибирэттэ. Өккүү сыҥсыйан ытыы-ытыы:

– Оҕом, Ийэ сиргин көмүскүү кырыктаах сэриигэ бардыҥ. Саалаахтан самныбаҥ, охтоохтон охтубаҥ! Кыайыы көттөллөнөн этэҥҥэ эргиллээриҥ.

Хаалааччылар ыар санааҕа баттатан харахтарыттан уу-хаар баһыллан, далбаатыы-далбаатыы дьонноро барбыт ыллыктарын одуулаан тура түһээт, тоҥоннор, дьиэлэригэр суккустулар.

Миитээ:

– Мин эмиэ улааттахпына аҕам курдук саллаат буолуом.

Ийэтэ:

– Кэбис,тоойуом, инньэ диэмэ. Сэрии куһаҕан, – диэбитигэр Миитээ ытаары мөлбөннөөтө.

Ийэтэ таһырдьанан үлэтигэр барда.

Миитээ балаҕаныгар киирээт, арыычча туттуммута төлө баран, «Аҕаа» дии-дии сыҥсыйан ытаабыта.

Морууһа:

– Тукаам, наһаа ытаама. Ийэҥ айманыа, аҕаҥ “кыната илийиэ”,  — диэбитин Миитээ өйдөөбөтөҕө.

Киэһэ дьиэлээхтэр ыар санаа баттыктанан тар ымдааннарын испэккэ утуйардыы оҥостуммуттара. Миитээ ийэтинээн хоонньоһо сытан үлдьү утуйан буккуйбута. Арыппыана элбэҕи эргитэ санаан уута көтөн хаалла. Дьукаахтара да бэркэ санаарҕаан утуйбатылар быһыылааҕа.

Сарсыарда ийэтэ ытаан хараҕа иһэн турбутун көрөн Миитээ ытаары сыҥсыйан иһэн Морууһаны көрөн толлубута.

– Аҕам үлэтин мин толоруом, – диэбитигэр ийэтэ манньыйан кэтэҕиттэн имэрийбитэ.

– Тукаам, кыраҥ бэрт. Миитэрэйдээх көмөлөһүөхтэрэ, – диэт иэдэһиттэн сыллаан ылбыта үчүгэйин, сылааһын.

Сэрии тыына биллэн барбыта. Оҕолор урукку курдук оонньоон көрүлээбэт буолбуттара. Биирдэ эмэ оҕолоро өтөн оонньоору гыннахтарына айдаарымаҥ диэн дьонноро буойаллара. Улахан дьоҥҥо көмөлөһөн үлэлиир буоланнар сололоро да суоҕа.

Куола ийэтигэр:

–   Уруккум курдук күһүн Дьэкиимнээххэ олорон үөрэниэм.

– Үөрэх арыллара биллибэт. Ас-таҥас да суох. Арай мантан биэс биэрэстэни хаама сылдьан үөрэнэр инигин, – диэбитэ ийэтэ.

Миитээ:

– Баачыка миигин «өйдөөх оҕоҕун, сотору үөрэниэҥ, сырдыкка тардыһыаҥ»  диэбитэ.

– Оннук, баачыка билэр, – диэтэ Куола.

Сут-кураан буолан сир-дойду кубарыйа хаппыта. Алаас ыаллара от, мэччирэҥ үүнүмүнэ ыксаабыттара.

Оҕолор киэһэлик дьиэлэригэр урукку куобах атахтарынан табалаах оонньуу сыдьалларын көрөн Морууһа:

– Куобах атаҕынан оонньоомоҥ. Аны куобах этин боруоҥҥа ыыппакка бэйэлэрэ сиэбиттэр диэн үҥсэн Кууһуманы хаайыыга тутан барыахтара. Оннооҕор кус кытта бобуулаах — диэн тохтоппута.

Арыппыана:

– Биир эмэ үөскээбитэ оҕото улааттаҕа.

Кууһума туу тутуурдаах киирэн кэлбитэ:

– Бүгүн соболуур, мундулуур үһүбүт. Сарсын боломуочунай мунньахтата кэлэр. Таарыйа балыкпытын боруоҥҥа илдьэр үһү.

– Ии, барахсаттарга, боруоҥҥа ылаарылар балык барыта бобуулаах диэн туулаппаттар эбит, – эппиэттээтэ Морууһа.

Арыппыана оҕолорго туһаайан эттэ:

– Чэ, оҕолоор, эһиги барсыбаҥ. Халлаан сөрүүкээн эрэр. Үөрэ мииҥҥитин иһэ тураарыҥ. Оппут  тобоҕун хамыйан кэлиэхпит.

Сарсыҥҥытыгар түөртүүр ыам кэнниттэн мунньахтыыр улахан балаҕаннарыгар «сэрии хаамыытын этээри гыннахтара» диэн бары күө-дьаа мусталлар.

Уйбаан Тарааһап:

– Дорооболоруҥ! Сэрии аата сэрии, кимии да, чугуйуу да баар. Биһиги кыһыл аармыйабыт кыралаан иннин диэки сыҕарыйар. Онон, санааҕытын түһэримэҥ. Сириилэһэ сылдьар буойуттарбытыгар нолуок быһыытынан сир тоҥуута эт, үүт, үстэ кыймыт арыы, итии таҥас хамыллыахтаах. Бары күүһү боруоҥҥа!

Охонооһой Бөтүрүөбүс:

– Күһүн ыган кэллэ. Кураан буолан ыарахан кыстык иһэр. Инньэ гынан сүөһүлэрбитин «Үүнүү» холкуоска холбуур буоллубут. Эр киһилээх түөрт ыал барыа. Миитээрэйдээх, Лааһардаах, Кууһумалаах, Бүөтүрдээх үс күн иһигэр көһөҕүт.

Дьон суугунаһа түстэ.

– Төттөрү түһүү суох буолуохтаах. Байыаннай бирикээс!

Маарыйа:

– Саатар быйыл курааннаан сир аһа да үүммэтэ. «Муҥнаах куруҥу кэрийэр» диэбит курдук барыта кыһарыйда.

Боломуочунай:

– Барытыгар байыаннай олох бүрүүкээтэ. Сыыһа саҥарбыт киһи хаайыыга барар. Онон сэрэхтээх буолуҥ. Соҕуруу оруйуоннарга аһыҥа үөскээн дуомнаах оту биэрбэтэх үһү. Өйдөөҥ, ол эмиэ барыбытыгар охсуулаах буолар.

Дьон айманан саҥа элбээн истэҕинэ Дьаакып куолаһа:

– Хас эрэ сыллааҕыта манна аһыҥа буулаан, оту сыр-сыр кэбийэн төрдүн эрэ хаалларта дии. Ону оттуу сатааччыбыт.

Миитээ ийэтэ сүөм түһэн:

– Эһиги бардаххытына оҕобунаан хайдах олороохтуубут.

Кууһума умса туттан олорон:

– Биһиги дьоммут кыайан, олох көннөҕүнэ, төттөрү кэлиэхпит. Кытаатан тулуһаарыҥ.

Морууһа:

– Дьаҥтан-дьаһахтан сэрэнээриҥ.  Дьулаан сурах уоспа ыарыыта турбут үһү. Иккитигэр сылдьар кыыһым куор ыарыытыттан бараахтаабыта — диэн үөһэ тыынан ылла.

Көһөртөн, кыстыктан саллан ибир-ботур кэпсэтэ-кэпсэтэ биирдии тоороххой лэппиэскэни кытта сиҥэ иһэн хоннулар.

Сарсыарда Миитээ Куолалыын мас күрдьэх ылан сардаалыы бардылар. Чугаһынан хатан хаалбыт. Урут өлгөмнүк үүнэр сиригэр ыраах баран кыратык буллулар. Миитээ кутуҋах хасааһын булан үөрдэ- көттө.

Куола:

– Ийэм «кутуйах муспут сардаатын барытын ыллахха, аһа бүтэн кини эмиэ аччыктыыр» диэбитэ. Онон, кыратык хаалларыахха.

Им сүтүүтэ сылайан балаҕаннарыгар кэлбиттэрэ Куола дьоно көһөөрү малларын хааламмыттар.

Куола аҕата:

– Эһигини сардаалата ыыта  сылдьан бүгүн көспөтүбүт. Дьоннорбут барбыттара, биһиги сарсыарда аттаныахпыт.

Куола:

– Сарсын барыахтаах этибит дии?

– Бэрэссэдээтэл бүгүн барыҥ диэн дьаһайбыта.

– Сүөһүлэрбитин илпиттэрэ. Хата, хайдах тиийтэрэ буолла? Ынахтара атыҥыраан куота сылдьаллара буолуо.

Арыппыана:

– Биһиги сүөһүлэрбит тахсан бараары далы тула сырсыы. Уҥуоргу алааска күһүҥҥүтэ  мэччирэҥнээх диэн көһөрөллөр дуу?

– Ол диэки от син үүммүт үһү. Уонна «Сайдыы» колхуоска холбуубут, бөдөҥсүтэбит диэбитэ бэрэссэдээтэл, – диэн эппиэттиир Кууһума. – Чэ, утуйуохха.

Күн кылбайа тахсыыта Кууһумалаах оҕустарын көлүнэн айаннаатылар. Миитээ Куоланы сайыһан арбы-сарбы дьүһүннээх ыраахха диэри барсыбыта. Сыгынньах атаҕын сылаас ынах сааҕар үктэнэн ириэрэ-ириэрэ сүүрүүнэн төннүбүтэ.

Ийэтинээн иккиэн эрэ хаалан астара бүтэн барбыта, таҥастара илдьирийбитэ.

Ийэтэ түүн аайы оһох сырдыгар боруоҥҥа анаан куобах бэргэһэ, үтүлүк, кээнчэ тигэр. Миитээ куобах тириитэ имитэр.

— Ийээ, биригэдьиир түүлээҕи  туттараарыҥ диэбитэ. Мин урукку өргүө тириилэрин туттарыам дии.

Ийэтэ:

— Ээ, туттарыахпыт. Сабым бүтэн эрэр, иҥиир сап хатыам. Оҕом, этэрбэһиҥ алдьанан бүттэ. Аҕаҥ этэрбэһин абырахтаан биэриэм. Сэрии иннинэ атыыһыттар биирдэ эмэ охсуллан ааһар эрдэхтэринэ мотуох сап ылбытым бүттэ.

– Миэхэ ырбаахы таҥаһа аҕам бултаабыт саһылыгар атастаспыта дии, – Миитээ аҕатын санаан санньыйда.

– Тоойуом, сарсыҥҥыттан тымтык тыыраар, хотон хараҥарар буолла, – ийэтэ уолун аһыммыт хараҕынан көрдө. Хаан өһөҕүн халааҕырдан сиэн баран утуйдулар. Ийэтэ эрдэ туран, нэк сонун кэтэн, мас киллэрдэ. Тарынан сиҥэ оҥорон истэ, оҕотугар уурда. Миитээ уһуктубутун көрөн:

– Миитээ, сааҕы күрдьэ тиийээр. Үлэм элбэх. Ойууртан мас тиэйиэхтээхпин, – оҕотун төбөтүттэн имэрийдэ. Аан тыаһа кыыкынаан тахсан барда.

Миитээ туран тарын уутун истэ. Сирэйин суунна. Маһын кыстаата, тымтыгын тыырда, онтон ийэтигэр көмөлөһө пиэрмэҕэ барда.

Күнүс Миитээ хаар уулуу сырыттаҕына буоста таһааччы кыыс үс муннуктаах сурук биэрдэ. Миитээ «бу сурук – аҕам суруга» дии-дии ийэтигэр сүүрдэ.

Киэһэ ийэтэ үлэтиттэн кэлээт аһаабакка оҕотун сиэтэн, суругун түһэн хаалыа диэбиттии бобуччу тутан, Хабырылла уолга аахтара бардылар.

Баран иһэн оҕотун таптыы көрө-көрө:

– Сэрии хаһан бүтэн, аҕабыт кэлэн оҕотун сыллыыр.

– Ийээ, мин аҕам кыайан эргиллэн кэлиэ.

Дьиэҕэ киирэн Арыппыана «Аҕабыт суруга» диэтин кытта уон үстээх Хабырылла сүһүөхтээн ааҕан барда:

«Дорооболоруҥ, кэргэним Арыппыана, оҕом Миитээ!

Бу иккис суругум. Бастакы сурукпун туппуккут эрэ? Мин этэҥҥэ сылдьабын. Кыралаан иннибит диэки сыҕарыйабыт. Эһиги хайдаххытый? Кууһуманы боруоҥҥа ыҥыра иликтэр дуо? Оҕом Миитээ, аны улахан буоллаҕыҥ, ытаама, ийэҕэр көмөлөс. Доҕорум Арыппыана кытаатан тулуй. Биһиги сидьиҥ ньиэмэстэри самнаран, кыайыы көтөллөөх тиийиэхпит.

Колхуос сүөһүтэ, аһа хайдаҕый? Миинэр миҥэм, көлүнэр көлөм баар дуо? Иччитин суохтаабыта буолаахтыа.

Эһигиттэн сурук күүтэбин, сыллыыбын. Аҕаҕыт Ньукулай»

Арыппыана суругу  имиллиэ диэбиттии сэрэнэн сүрэҕин туһаайыытынан иһирдьэ угунна. Синнигэс быа курун бобо тардынна.

Сааһыра барбыт дьиэлээх Маарыйа санаарҕаабыт дьүһүннээх. Ытамньыйбыт куолаһынан:

– Дэбдьиэҕэ уолун хара суруга кэлэн, барахсан «Кырыыстаах сэрии былаҕайыгар оҕом былдьанна» дии-дии ытаан муҥнанан көрөөхтөөтө. Ону көрөр дьулаанын… Хаһан тохтуур сэрии буолла. Дьон-киһи  олоҕо сатарыйда.

Арыппыана сырдаабыт сирэйэ дьэбин уоста түстэ.

– Улахан уолум баар эрдэҕинээҕи  хаһааспытыттан хатарыллыбыт алыһар, сордоҥ быһаҕаһа биэриэм, – диэтэ Маарыйа.

Хабырылла Миитээҕэ эргэрэн имиллибит кинигэ биэрдэ. Онно Миитээ үөрүүтүттэн “Иэхэйбиин” диэт ытыһын таһына-таһына ойуолаан ылтын ийэтэ ойоҕоско имнэнэн тохтотто.

Баран иһэн Миитээ хоонньугар уктубут кинигэтин илиитинэн бигии-бигии:

– Ийээ, мин үөрэниэм. Оччоҕо Хабырылла курдук аҕам суругун бэйэм ааҕыам, – чахчы да ымсыырбыт быһыыта. Ийэтэ санааҕа ылларан болҕойон истибэтэҕиттэн хомойбут курдук буолла.

Түүн ийэтэ «оҕобун ханна да ыыппаппын» дии-дии ыга кууһан сытта. Дэбдьиэни аһынан, Нукулайын санаан утуйбатаҕа. Сарсыарда сылаарҕаан уһугунна. Туран оһох оттоот бэҕэһээҥҥи балыгыттан ыстаабыта буолла. Аһыах да санаата кэлбэт. Аргыый ааны сабан тахсан барда.

Миитээ туран тоҥон ибигирии-ибигирии кулун тириитэ сонун, торбос ыстаанын, алдьанан туһатыттан ааспыт ынах тириитэ этэрбэһин, имиллэн бүппүт куобах бэргэһэтин кэтэн мас киллэрдэ. Оһоҕун оттоот хомуостан уу истэ. Бэҕэһээҥҥи кинигэтин ылан көмөрүнэн албыннаан суруйбута буолла. «Аҕаа, дорообо» диэтин кытта аан арылла түстэ. Бэрэсэдээтэл киирэн кэллэ.

– Бүгүн мунньах буолар. Колхуостаахтарга эт! – диэтэ.

Дьон мустубутун кэннэ боломуочунай бэрэссэдээтэллиин суотчуттаах кэлэннэр ис түһээннэрин хомуйда.

– Биһиги буойуттарбыт өстөөххө кимэн киирэн иһэллэр. Сэрии тыҥаан турар. Байыаннай нолуоҕу булгуччу туттараҕыт. Харчыгыт суотугар сайыам суруттараҕыт  – диэтэ.

– Татыйаас ыарытыйар. Кыайан туттарар кыаҕа суох, – диэн Настаа эппитигэр:

– Байыаннай сокуон кытаанах. Кыайан туттарбатахтары кыһалаҥ үлэҕэ ылан бараллар. Биһиги буойуттарбыт төрөөбүт дойдуларын көмүскээн, дьоллоох олох иһин өлөр-тиллэр икки ардынан сэриилэһэ сылдьаллар. Биһиги туспутугар сэриилэһэ сылдьар буойуттарбытыгар көмөлөһөн, булгуччулаахтык туттараҕыт! Дьиэҕитигэр бараргытыгар төһө үлэлэлээбиккитинэн көрөн нуорма аскытын түҥэтиллиэ.

Сэриигэ ким тугу, төһөнү туттарбытын бэлиэтээн истилэр. Биирдии киһиттэн 3 киилэ кыймыт арыы, 200 гыраам холбуллубут үүт, сүөгэй буолар.

Боломуочунаҋ:

– Туттарбыт арыыгыт уопсайа хас мэһэмээн буолар? Урукку орпут түүлээххит баар буоллаҕына аҕалыҥ. Кытаатыҥ Кыайыы туһугар туруулаахтык үлэлээҥ. Бу кытаанах кыстыгы булгуччу биир да сүөһүнү энчирэппэккэ кыстатыахтааххыт. Биир эмит сүөһү көнньүнэн өллөҕүнэ, таҥнарыахсыт ааттанан эппиэттээх киһи хаайыыга барар.

Ас-таҥас тиийбэтэ, олох-дьаһах сатарыйан, үлэ ыараан, байыаннай ирдэбил кытаатан күннэр ыардык сыыллан ааһан испиттэрэ.

Миитээ арыый улаатан, үлэтэ эбиллэн, иҋэтигэр көмөлөһөн пиэрмэҕэ оргуһуоҕунан уу басыһар. Сэниэ соҕус сүөһүлэри ойбоҥҥа уулатар. Мас мастаһар. Тоҥон-аччыктаан, биир да күн  тото-хана аһаабакка, сылайан сылбата эстэн дьүдэйбитэ.

Күн тахсан, халлаан арыый сымнаан испитэ.

Күнүс балаҕанын түннүгэр тиийэн туран:

– Кыһын эбитэ буоллар кырыатыы сылдьар буолуом этэ, – диэн ботугуруу туран көрө түспүтэ тайахтаах, аҥар атаҕа көнтүрүк, биир илиитэ токуруйбат эдэрчи дьүһүннээх, кыра сүгэһэрдээх саллаат иһэрэ.

Таһырдьа тахсыбыта оҕолор батыһа сылдьаллар. Төрөөбүт балаҕаныгар киһи олорор сэдибэ биллибэт, бэл өтөхсүйбүккэ дылы буолбут. Балачча нөрүйэн турбута. Ону көрөн Баһылай оҕонньор кэлбитэ.

– Тукаам, сэрии хонуутуттан тыыннаах кэллиҥ дуо? Дьонуҥ иккиэн бараахтаабыттара… Ийэҥ бу ыар олоҕу тулуйубуна ыалдьан суох буолбута. Аҕаҥ ол кэнниттэн аҕыйах ый буолаат от тиэйэ сылдьан, атын быатыттан тутан хаарга умса түһэн сытарын булбуттара.

Дьөгүөссэ бэргэһэтин уһулла. Бөхчөйөн туран ытыһынан хаары баһан сирэйигэр тутунна.

– Төрөппүттэрим эрэйдээхтэр сэрии иэдээниттэн төһө эрэ курутуйан бараахтаатылар.

– Аҕаҥ Өспөөх муҥнаах көнө майгылаах, үтүө санаалаах киһи этэ. Аһын сыыһыттан үс оҕолоох Балбааралаахха бэрсээхтиирэ. Бэйэтэ хоргуйан сырата-сылбата быстыбыт диэбиттэрэ. Ийэҥ сордоох сыллата оҕолонор этэ. Уон аҕыста оҕоломмуттарыттан эн эрэ орпутуҥ. Элбэхтии оҕоттон ытыс соттубуттар бааллар. Сэрии да иннинэ аас-туор, ыар олох этэ.

– Ийэм барахсаны кууһан туран кэтэҕиттэн сыллыыр кэмнээх эбиппин дии санаабытым барыта үрэлиннэ.

– Дьөгүөссэ, эрдий, ууну-уоту ортотунан сылдьыбыт киһи киэҥ көҕүстээх буоллаҕыҥ.

Дьөгүөссэ оҕолор диэки көрөн баран:

– Бу кылаппачыспыт оҕолорбут күлэ-үөрэ сылдьар дьоллоох олохторун туһугар үлэлиэм.

– Сөпкө этэҕин, – диэн баран Баһылай ытыһын Дьөгүөссэ санныгар уурда.

Иккиэн балаҕаҥҥа киирэ сылдьан баран Баһылайдаахха бардылар.

Миитээ ийэтигэр сонуннаах сүүрдэ. Ийэтэ ыалга үлэлээн кэлбит. Сылаарҕаабыт дьүһүннээх. Былаатын төбөтүн уһугар бурдук баайан аҕалбыт. Окко суулаан кыра эт кэһиилээх. Оо, онно Миитээ үөрбүтүөн! Ийэтин сыллаа да сыллаа буолар.

– Тоойуом, маскын кыстаабатаххын, уугун баспатаххын дии.

–   Ийээ, сэрииһит саллаат кэлбит. Баҕар аҕам кэлиэ.

– Аҕаҥ суруга да сүттэ, – диэн баран Араппыана сирэйин кистии туттан оронугар сытынан кэбистэ.

Өйүүҥҥүтүгэр бэрэссэдээтэл барыларын түмэн мунньах оҥордо.

– Үөһэттэн дьаһал кэллэ. Табаарыстар, сэрии суоһун-суодаҕын этинэн-хаанынан билбит бу хомсомуол буойуну, Дьүгүөрдээн Баһылайабыһы, биригэдьиир оҥосторго.

Суугунаһыыны кытта тэҥҥэ салгын хамсыырга дылы гынна. Аан диэкиттэн сөҥ куолас:

— Аҕата Өспөөх көнө, сымнаҕас майгылаах киһи этэ.

– Чуумпуруҥ! Аны буойун тылын-өһүн истиэххэ.

Ылдьаана сэрэнэн ыйытта:

– Биһиги дьоммут хайаһан эрэллэр?

Саллаат мэтээлэ килэбэчийэн, тайаҕын туппакка аҥаар атаҕынан үтүнэн турда:

– Сэрии тыҥааһыннанан иһэр. Аҕа дойду сэриитигэр эбии күүс көрдөөн ыҥырыы кэлэ турар. Сэриигэ сылгы наада диэтилэр.

Биһиги буойуннарбыт хас да куораты ыллылар. Иосиф Виссарионович Сталин «Биһиги кыайыахпыт!» диир.

Дьон эрэл кыыма саҕан, санаалара көтөҕүллэн, саҥа-иҥэ  иһилиннэ.

–   Сэриигэ эһиги оҕолордуун улахан төһүү күүс буолаҕыт. Боруоҥҥа сылдьааччылар махталлара муҥура суох.

–   Кыһыл аармыйа кыайыа, – балаҕан түгэҕиттэн саҥа дуорайда.

– Ити герой оҕо билэрэ буолуо, – Маарыйа эмээхсин үөрэр.

– Ленин хомуньуус бассабыыктара кэлбэт буоллулар. Сэриигэ бардылар дуо?

– Кинилэр кыһыл армеецтар буолан бастакынан бардахтара, барбыттара.

– Тыа хаһаайыстыбатыгар үөрэммитим. Бааһырбыт илиибиттэн, атахпыттан ураты доруобайбын. Ийэ дойдубут иһин, оҕолорбут күннэтэ үөрэ-көтө оонньуу-көрүлүү сылдьалларын, дьоллоох олох кэлэрин, кыайыы туһугар бэйэни харыстаммакка үлэлиэхпит. Сэбиэскэй буойуттарга күүс-көмө буолуохпут, – Дьөгүөссэ саҥатын бары сэргии иһиттилэр.

Охонооһой Бөтүрүөбүс туран:

– Үлэни кыайар эр дьоммут бары сэриигэ. 50 саастарыттан үөһээлэри бакаа хомуурга ылбаттар үһү. Сотору көлөһүн күҥҥүтүнэн нуорма аскытын түҥэтэ Уйбаан Тарааһап кэлиэҕэ. Таарыччы ааспыт сыллааҕы курдук хамнаскыт суотугар иэс суруттарыаххыт. Байыаннай нолуок ылыахтара.

Дьөгүөссэ эбэн эттэ:

– Алтан чаанньык, солуур уоттаан, кэриэрдэн аҕалаарыҥ. Сэриигэ буулдьа оҥороллор. Иһиттигит дуо? – бэрэссэдээтэл тоһоҕолоон ыйытта.

– Сылгылар ырыганнаан охтоору гыннылар. Ааспыт сайын куруҥ кубарыйа хатан аһылыктара, уулара суох буолан. От үүнүбүнэ дьэ ыарахан буолла.

– Аны үрдүттэн олорон Дьөгүөссэ көрүөҕэ. Мин кэлэ-бара син биир сылдьабын. Хас да колхуоһу дьаһайар буоллаҕым.

Бары күө-дьаа тарҕастылар.

Мунньахтан кэлэн баран ийэтэ Миитээҕэ эттэ:

– Хайдах эрэ сүһүөхтэрим мөҕөллөр, утуйуох санаам кэлэр. Маскын киллэрэн оһоххун оттоор. Ити тирииттэн үтэҥҥин сиэн баран утуйаар.

Сарсыҥҥытыгар ийэтэ турбата.

– Сыта түһүөм. Мэйиим эргийэр, иһим куруһуйар. Сэниэм суох, – оргууй сыыйан эттэ.

Миитээ ийэтигэр уу иһэрдэ сатаата да туомнааҕы испэтэ. Сотору-сотору өрүтэ тыынар.

–   Миитээ, үөһэ аргыга тиит субатын хатартым. Ону мэлийэн ууга хааһылаан ис. Нуорма бурдук түҥэттэхтэринэ элбэтээри бурдукка былыахпыт дии санаабытым.

Миитээ ийэтин туруо диэн кэтэһэн баран үлэлэннэ. Онтон ыксаан:

– Ийээ, билигин кэлиэм.

Биригэдьиир Дьөгүөссэҕэ барда.

Биригэдьиир кэлэн Арыппыананы кытта кэпсэттэ.

– Хоргуйан ыалдьыбыт. Сирэйэ испит, – диэтэ. Сиэбиттэн илиис, харандаас ылан суруйда:

– Миитээ, маны Сөдүөччүйэҕэ илдьэн биэр. Ынахтар төрөөн эрэллэр. Холбуллубут үүт бэрсиэҕэ. Ийэҕэр сэниэ киириэн наада.

Тахсарыгар ийэтэ тохтуу-тохтуу:

– Ньукулай биирдэ эрэ суруйбута. Хайдах сылдьаахтыыр. Үтүөрдэхпинэ сурук суруттарыам. Хабырылла уолунан иккитэ суруттарбытым тиийбэтэ быһыылаах. Ол оҕо барахсан бэйэтэ да аччык.

– Суруйуом, Арыппыана. Наһаа санаарҕаама, санаа киһини кэбирэтэр. Ньукулай этэҥҥэ буолуо. Сэриигэ соло суох, кумааҕы да көстүбэт. Суруга да кэлиэ суоҕун сөп.

– Оннук эрэ буоллун. Сарсын турдахпына үлэбэр тахсыам.

– Ыаллыы «Сайдыы» колхуостан солбук кэлиэхтээх. Сорох ынахтара бүрүссүлүөскэ ыалдьаннар атын сиргэ көһөртөөбүттэр этэ. Ыалдьыбыттары бииргэ түмэллэр.

Арыппыана күүскэ тыынар:

– Оо, дьэ кытаанах эбит… Ол ыарыы бу диэки кэлбэтэ буоллар.

–   Чэ, Миитээ, кытаат, баран кэл. Ийэҥ үүт иһиэн наада. Аны сарсын кэлэ сылдьыам.

Миитээ ыаҕайа ылан пиэрмэҕэ сүүрдэ.

– Ийэҕэр үүтү сылытан иһэрдээр, – Сөдүөччүйэ сүбэлээн эттэ. Уонна аһыммыттыы иһин түгэҕэр ботугураата:

– Бу оҕо барахсан кыччыы-кыччыы сүпсүгүрэн көрөөхтүүр.

Миитээ ийэм үүт иһиэ диэн ыксалынан ойуурунан быһа барда. Сүүрэр хаамар икки ардынан иһэн мутуктан иҥнэн умса баран түстэ. Тобугун дьукку анньан, ыарыытыттан хараҕын симэн имэринэ олорон, өйдүү биэрэн ыаҕайатын көрбүтэ үүтэ тохтон хаалбыт. Кыра да орпотох. Сиртэн баһыах курдук хаһыйан көрдө да мэлийдэ. Ийэтин санаан умса түһэ сытан хомурах хаары кымаахтыы-кымаахтыы марылаччы ыытаата:

– Сэрии буолбатаҕа буоллар аҕам баар буолуо этэ… Ийэм ыалдьыа суох этэ… Куолалаах биһигини кытта олорор буолуо этилэр. Сайын лыаҕы эккирэтэн оонньуо этибит.  Ийэм, Куола ийэтэ биһигини көрөн күлсэ тураллара наһаа үчүгэй буо… — эмискэ суор хаһыытаабытыгар соһуйан олоро түстэ. Тоҥон олус титирээбит эбит. Сирэйин-хараҕын сонун сиэҕинэн сотунна. Ийэтигэр тугу илдьиэҕин санаан ойуур быыһынан тулатын одуулаата. Хараҕа ыраахтан көстөр бурдук ыскылаатыгар хатанна. Туран ыаҕайатын харбаат суолум көстүө дии санаан киэҥ-киэҥник хардыылаан тиийдэ. Дьонтон саһан тобуктуу сылдьан онон-манан абына-табына тохтубут бурдугу ичигэстээн ыаҕайатыгар угар. Тобуга тоҥон, хастырыҋбыта ыалдьан хараҕын симэн ылла. Олорор бокуой суох.   Күрүөҕэ өйөннөрүллүбүт уһуктаах ураҕаска хараҕа хатанна. Дьөлөҕөс көрдөөн тоҥ сири харса суох анньыалаата. Туох эрэ көпсөркөйгө маһа батары түстэ. Кутуйах хасааһа эбит. Сэрэммиттии тулатын көрүннэ. Саһан, хаптайан сытан, ыаҕайатыгар кутаары уунан ылла. Аны түбэһэ көрүөхтэрэ диэн сыыла сытан этэрбэһин иһигэр ыксалынан хааланна. Ол сытан биригэдьиир кэлбитин көрбөккө хаалла.

–   Хайа, бу тугу гына сытаҕын?

Миитээ кутталыттан салҕалаата, хараҕа төгүрүйдэ.

–   Учча, тур, аны инник гыммат буол. Саллаат оҕотоҕун дии.

Кулук-халык туттан турда.

– Үүппүн… Үүппүн алҕас тоҕон кэбистим. Ийэм… ийэм… – диэн баран саҥа таһааран ытаан барда.

– Эр киһигин дии, ытааба,– Дьөгүөссэ аһынарын биллэримээри кытаанах куолаһынан, – улааттыҥ, сайын окко оҕус сиэтиэҥ.

Миитээ сыҥсыйарын быыһыгар:

– Куола оҕус сиэтээччи. Оҕуһа бырдахтаан куота сыһааччы. Оччоҕо оҕуһу миэхэ дэйбиирдэтээччи, – Миитээ арыый уоскуйа быһыытыйда.

Буруйу оҥордум дии саныы туран:

– Ийэбин норуот өстөөҕө диэн тутан барыахтара суоҕа дуо? Ийэм «оҕо куһаҕаны оҥордоҕуна – ийэтэ эппиэттиир» диэбитэ.

– Ийэҕэр бакаа этибээр. Билигин бар. Ийэҥ күүтүө. Тиийэ сылдьыаҕым.

Миитээ сүүрэн тэбинэ турда.

– Оҕом кэллэ дии. Аата өрдүйдэххин. Үүккүн аҕаллыҥ дуо?

– Ийээ, үүтү тоҕо түһэн кэбистим.

– Ээ барахсан… Ол да иһин тардыллыбыт эбиккин. Куттанаммын тайахтанан көрдүү бараары гыммытым.

– Билигин хааһы буһарыам.

– Хантан бурдук ыллыҥ?

– Аара кыра таммалаабыт…

– Миитээ, тугу да көҥүлэ суох ылбат уонна чиэһинэй буол. Куһаҕантан аҕаҥ хомойуо.

Миитээ кыбыстан сирэйэ кытаран итийдэ. Ийэтигэр этээри гынан баран биригэдьиир бакаа этибэ диэбититтэн эппэтэ. Ыган- ыган «Сөп» диэтэ. Ийэтигэр убаҕас хааһыны куруускаҕа кутан биэрбитин истэ.

– Ии, оҕом барахсан, туһа киһитэҕин.

Киэһэлик ийэтэ арыый сэргэхсийбиккэ дылы буолла.

– Тоойуом, аҕаҥ оҥортообут талах ынахтаргынан оонньообот буолан хааллыҥ дии…

– Ийээ, Куола кэллэҕинэ оонньуохпут.

Ыкса хараҥарыыта биригэдьиир киирэн кэллэ. Саатын, тайаҕын ааҥҥа өйөннөрдө. Биир хабдьы аҕалбыт.

– Миитээ, маны астаан ийэҕэр мииннээн иһэрдээр. Бэйэҥ эмиэ сиэр, – диэтэ.

Миитээ баарыҥҥытын санаан курус курдук да, сирэйигэр үөрүү кыыма биллэн ааста.

Ийэтэ:

– Дьөгүөссэ, аҕаҥ курдук үтүө санаалаах киһигин.

Миитээҕэ туһаайан эттэ:

– Хабдьыҥ түүтүн ыспакка уоттаан кэбиһээр.

Миитээ саарыы-саарыы Дьөгүөссэттэн ыйытта:

– Биир илиигинэн саанан ытаҕын дуо?

– Илиибин араанньырдан баран салгыы сэриигэ сылдьыбытым. Атахпын таптарбыппар «дойдугар үлэлээ» диэн ыыппыттара. Ийэ дойдум иһин тулуур, дьулуур үөрэтэр.

Сарсыҥҥытыгар ийэтэ турар:

– Арыый буолбуппун, кэҥэппиппин.

Миитээ көхсө кыһыйан баҕанаҕа аалынар. Ону ийэтэ көрөн:

– Кэл, тоҕо тарбанныҥ? – көрөр. – Ымынах тахсан эрэр эбит. Өрдөөҥҥү өргүө бурҕаата баар, онно күлү былаан маас оҥорон сотуом. Ааһар ини.

Дэбдьиэ киирэн Арыппыанаҕа кыра суулааҕы уунар:

– Хатарыллыбыт үөрэ ото, кириэн сэбирдэҕэ аҕаллым, күүс эбиниэҥ.

– Аата дьүөгэм, үчүгэй буолан эрэбин. Үлэ кыайтарыа суоҕа. Сарсын тахсыам.

Миитээ киирэ-тахса үлэлэнэ сырытта.

–   Хотоҥҥо сүөһүлээх, астаах буолан баран хоргуйа олоробут. Аннараа дьоммут сэриигэ тоҥ окуоппаҕа аччыктаан- тоҥон ниэмэс буулдьатыттан өлөр-тиллэр икки ардыгар сырыттахтара дии, – Дэбдьиэ өрө тыынар.

– Дьэ, ыар тыыннаах сэрии, истэргэ да дьулаана бэрт тыл.

– Оттон биһиги манна инчэҕэй тирбэҕэ быстыбатынан олоруохпут буоллаҕа.

– Оннук, Кыайыы буолан дьоммут этэҥҥэ эргиллэн кэллиннэр. Онтон ордук туох дьоло баар буолуой?

Биригэдьиир Дьөгүөссэ Миитээлиин кэнбиэр тутуулаах киирэр.

– Арыппыана, аҕаҕыт этэҥҥэ сэриилэһэ сылдьар. Хамандьыыра сурук ыыппыт. Үөрүүлээхтик ааҕар:

«Ньукулай Саабыс этэҥҥэ. Элбэх өстөөҕү самнаран наҕараада ылла».

Арыппыана үөрүүтүттэн хараҕын уута ыгылынна. Үрүт үөһэ «Үчүгэйин даа, үчүгэйин» дии-дии ньилбэҕин имэринэ,

— Сыыһа ону-маны куһаҕаны санаабыппын — ботугуруу олордо.

Сарсыҥҥытыгар Арыппыана үлэтигэр таҕыста. Санаата көнньүөрэн дуу, сынньанан ылан дуу, эрчимирбит курдук.

Сылгылар аһыы туран оту уоппутунан өлөн түһэннэр аймалҕан буолар. Биригэдьиир барабылыанньаттан хамыыһыйаны ыҥырар. «Үөннээх сут» диэн быһаараллар, өлүктэри үлэһиттэргэ түҥэтэллэр.

Саас кэлэн хаар сиэһэн, харалдьык тахсан, күн уһаан, айылҕа тиллэн, көтөр-сүүрэр саҥата хойдон, «күөххэ үктэнэн эрэбит, быйылгы саас оһуобай дьиктилээххэ дылы» диэн арыый сүргэлэрэ көтөҕүллэн, ынахтар төрөөннөр кыратык үссэнэн, сылбалара да бараннар сэргэхсийбиккэ дылылар.

Миитээ күн уотун чарапчыланан көрө-көрө ойбонтон оргуһаҕынан уу баһа сырыттаҕына кыһыл былаахтаах аттаах дьон иһэрэ көһүннэ. Аҕам иһэр быһыылаах диэн утары сүүрдэ. Туора бытыктаах үрдүк уҥуохтаах мааны киһини көрөн толунна. Миитээҕэ күлбүтүнэн:

– Кыра саллаат, дьонноргун ыҥыртаа. Үөрүүлээх сонуннаахпыт, – диэтэ.

Миитээ истээт төттөрү тэбиннэ.

Таһырдьа миитиҥҥэ муһуннулар. Уйбаан Тарааһап долгуйбут куолаһынан доргуччу:

– Бэҕэһээ, ыам ыйын 9 күнүгэр, сэрэппэккэ кыыллыы саба түспүт өстөөхтөрү кытта биһиги саллааттарбыт Ийэ сирбит иһин уоттаах сэриигэ киирсиэхпит диэн бигэ санааны ылынан, эттэринэн-хааннарынан киирсэн, харса суох сэриилэһэн Улуу кыайыыны ситистилэр! Табаарыстар, Кыайыы, Кыайыы!

Дьон өр да күүппүт сонуннарын итэҕэйбэтэхтии саҥаларыттан матан турдулар.

–   Ийэ дойдуну көмүскүүр туһугар сэрии толоонугар охтубут буойуннар ааттара үйэлэргэ умнуллуо суоҕа. Бу күнтэн ыла саппаҕырбыт санаа, барыйбыт хараҥа суох буоллун! Ураа, Ураа!

Аҕа дойду сэриитин иэдээнин эт бэйэҕитинэн биллигит. Эрэйи-кыһалҕаны тулуйаҥҥыт кыайыыга сүҥкэн өҥөлөөххүт. Ураа, Ураа!

Сут дьыл сиэртибэтэ буолбут дьоммутугар-сэргэбитигэр кэриэстэбил буолуоҕа. Бу түөрт сыл сындааһыннаахтык устан ааста. Биһиги оҕолорбут сырдык мичээри көрбөккө аччыктыыры, тоҥору тулуйан үлэнэн кыайыыны чугаһатыстылар. Оҕолорбут өрүү аламай маҥан күнү көрдүннэр, дьоллоох оҕо сааһы биллиннэр. Ураа, Ураа!

Сотору герой буойуттарбыт сэрииттэн эргиллэн кэлэн дойдуларын мүөттээх сылгынынан дуоһуйа тыыныахтара!

Биригэдьиир Дьөгүөссэ:

– Урусхалламмыт куораттар оннуларыгар түһэллэрин туһугар, дьоллоох олох сайдарын, уйгу-быйаҥ буоларын туһугар салгыы уруккубут курдук күүһү харыстаабакка үлэлиэххэйиҥ!!!

Бары куустуһа-куустуһа айхалластылар:

– Дьырмаанньыйа хотторбут! – дии-дии күлэллэр даҕаны, ытыыллар даҕаны.

Кыайыы иһин биирдии быһыы арыылаах килиэп түҥэттилэр, үүт иһэттилэр.

Миитээ килиэбин ытыран иһэн, бытарыйан тохторун икки илиитинэн бобо туппутунан, ийэтин көрдөөтө. Ийэтэ үөрбүтүөн, эмиэ килиэбин былаатыгар суулаабыт, оҕотун көрдүү сылдьар эбит. Иккиэн уйадыйан олорон килиэптэрин сиэтилэр.

– Ийээ, килиэп минньигэһиин, сиэбэтэҕим ырааппытыан!

Ийэтэ оҕотун сыллыыр.

– Сотору саллааттар кэлэллэр үһү. Аҕабыт кэлиэ.

– УРАА! – дии-дии ыстаҥалаан кылыыҥкайдаата.

Хас биирдии эдэр көлүөнэ сүһүөхпүтүгэр туран сүгүрүйүөҕүҥ! Кинилэр албан ааттарын үйэтитиэҕиҥ, үтүө холобур оҥостуоҕуҥ!

Нина Рожина

АХТЫЫ

«Дьоммунан киэн туттабын”

Елена Никифорова

   Саха сирин туйгун бэтэрээн эмчитэ, Болугур нэһилиэгэ сайдарыгар үтүөтүн иһин бочуотунай бэлиэлээх Амма улууһун Болугур нэһилиэгиттэн Елена Семеновна Никифорова суруйуута.

   “Күн күбэй ийэм, сэрии огдообото, бэтэрээн эмчит Ксенья Егоровна Никифорова ахтыытын билиһиннэрэбин.

   Билигин төһө да сааһыран, тоҕус уоммун аастарбын дьолбор хата, хараҕым этэҥҥэ соҕус буолан, кинигэ, хаһыат ааҕар дьоллоохпун. Дьылҕа – хаан ыйааҕа хатаҕалаан буолуо, дьиэ иһигэр эрэ да буоллар, солҕус курдукпун. Оҕолорум, сиэннэрим сылакас сыһыаннарыгар угуттанар дьоллоох эбээбин дэнэбин. Мин саастыылаахтарым билигин суохтарын кэриэтэ. Дьылҕа – хаан ыйааҕынан уҥа – хаҥас салайан баран – кэлэн симэлийэн билигин дьоллоох оҕо сааһы ахтар оҕо саас аргыстара, элэс гыммыт, оонньоон ааспыт дьоллоох кэмнэрбитин санаһыах, ахтыһыах суоҕун кэриэтэ.

  Мин олоруохпун олорбут, дьоллоох, үгүс элбэх ыччаттардаах, сиэннэрдээх, ааппын ааттатан, үйэбин уһатар, олорон ааспыт олохпун санатар, үйэтитэр, 2 уол, 2 кыыс оҕолорбуттан 16 сиэн, отуттан тахса хос сиэн, 6 хос — хос сиэн дьоллоох эбээлэрэ дэнэ саныыбын.

  Санаабыппын туох баарбынан өйдүүрбүн сурукка тиһэ өйдөбүл хаалларар баҕаттан суруйабын. Оҕо сааспын ахта санаан дьоллоно саныыбын. Онтон дьэ, төрдүс кылааһы бүтэрдэҕим сыл уоттаах сэрии буолан алдьархай ааҥнаабыта, сут – кураан сыллар буолан киһи – сүөһү эстэ сыспыта. Өлүү — сүтүү ынырык этэ. Үөрэхтэн да быстыбыппыт, иккилии — үстүү сыл үөрэнэр кыах мэлийбитэ. Сэрии саҕаланыытыгар биһиги Булуҥҥа олорор этибит. Сэрии саҕана Булунтан элбэх эдэр уолу хомуйан сэриигэ массыынанан толору дьон буолан, ытаһыы – соҥоһуу, аймалҕан бөҕөтө ааҥнаабыта. Килиэби талонунан нуорма буолан соччо аччыктааһын суоҕа уонна оҕуруот аһа эбиискэ буолара. Хаһын туһээри гыннаҕына хортуоппуйбутун үлүтүмээри чөмөх – чөмөх кии, ынах сааҕын таһан үүну быһа буруолатан кэтээн хонорбут. Ааллаахха бурдук сыппыт пууҥҥа ыраастааһын, куулга кутуу барыта дьахталлар, кыргыттар үлэлэрэ буолара. Онон ким тугу кыайарынан үлэлээн этэҥҥэ ааһан испитэ. Булуҥҥа оскуола суоҕа , бэһис кылааска Покровка5а нуучча оскуолатыгар үөрэммитим. Нууччалыы билбэт буолан наизусть үөрэтэн сыра бөҕөнү көрбүтүм. Кэпсээн уруогар сатаан кэпсээбэккэ эрэйдэммитим, математикаҕа син барсар этим. Бииргэ үөрэнэр оҕолорум бары нууччалар этэ. Арай Савва Уваров уонна Петров диэн саха оҕолоро бааллара да эмиэ нууччалыы саҥараллара. Бииргэ үөрэммит кыргыттарым Губиналар иккиэ этилэр, Надя Захарова, Оля Семенова диэн бааһынай, Нина Козлова диэн кыра ырыаһыт кыыс баара. Уолаттар элбэхтэр этэ: Третьяков, Гребенников, Ярцев диэннэри өйдүүбүн. Хата миигин тыыппат атаҕастаабат этилэр. Кылааспыт салайааччыта Валентина Щека диэн ачыкылаах , кэргэнэ сэриигэ барбыт бэртээхэй учууталы өйдүүбүн.

   1943 сыл олунньуга буолуо, Ымыйахтаахха о5уруот аһа үүннэттэрэ колхоз бэрэссэдээтэлэ кэлэн кэпсэтэн көһөн барбыппыт. Уопсай мунньах быһаарыытынан миигин хонуу үлэтигэр анаабыттара. Ким тугу кыайарынан үлэҕэ турунуу буолбута. Сэриигэ сылаас таҥас тигиитэ, куобах тириитин имитии, үтүлүк, кээнчэ тигиитэ кыра оҕолорго булгуччу сорукпут курдук буолбута. Эдэр дьон сэриигэ баран нэһилиэккэ кырдьа5ас оҕонньоттор, эмээхситтэр , дьахталлар, о5олор хаалан кыайыы туһа диэн туох баар кыахтара тиийэринэн үлэҕэ турунуу буолбута. Сэрии саҕана ас – таҥас суоҕун да иһин эйэ — дэмнээхтик эйэлээх олох иһин туох баарынан туруулаһан, быа быстыбатынан син сыккыраан үлэ – хамнас быраҕыллыбатаҕа. Күннээҕи үлэни боевой листок диэннэ таһааран иһэллэрэ.

  1943 сыл саас сир хорутуутугар Илин хочо бааһынатыгар сэрии огдооболоро Прасковья Павловна Александрова, Болугуртан төрүттээх, Амма харах балта дииллэрэ, тимир суханан сир хоруттараллара. Илья Петрович Никитин үлэлэһэ сылдьан 18 сааһын туолан сэриигэ барбыта. Мин онно тимир тарааҕынан атынан сир тартарарым. Бурдукпутун туос мэһэмээҥҥэ кутан илиибитинэн ыспыппыт. Оччотооҕуга сеялка диэн суох кэмэ этэ. Хата, дьолго, бурдукпут кимнээҕэр үүнэн , ас кутан , дьол, үөрүү муҥура суох этибит.

  Бурдук быстарар лобогрейка түүтэх- бырахталаан быспытын сүүрэ сылдьан түүтэх баайан уоннуу гына – гына соһумуон оҥорон туруортуур этибит. Бастыҥнар 500 түүтэххэ тиийэ баайан боевой листокка бригадирбыт Устин Афанасьевич Тимофеев суруйан таһаарара. Кини төһө да кыра , намчы буоллар кимнээҕэр сатабыллаах тылынан, өйүнэн, үлэ дьонун түмэ тардан үлэбит – хамнаспыт өрө тахсара, син дьаһанан, атын кыра колхозтартан хаалсыбат курдук этибит. Мин хаһан эмит 500 түүтэ5и баайарым. Түүтэх баайарга Ольга Афанасьевна Гаврильева, Прасковья Павловна Александрова, Прасковья Владимировна Александрова, Болугуртан теруттээх , Александровтар кийииттэрэ, кэргэнэ Ньукулай сэриигэ барбыт, Татьяна Афанасьевна Васильева, Степанида Афанасьевна Алексеева, Мария Ильинична Яковлева, Надя Павлова, Матрена Владимировна Алексеева, Мария Семеновна Александрова, Акулина Семеновна Александрова, Мария Лавреньевна Александрова, Александра Сергеевна Яковлева, Мария Сергеевна Васильева, Анна Петровна Васильева, Акулина Степанова, Чыкаа Өкүлүүн, эр дьонтон Кириисэ Яковлев бааллара. Табахтыыр кэмнэригэр кыргыттар түүтэх бэлэмниирбит. Бурдук быстарааччы Александр Лаврентьевич Александров самоскитынан эбиэттии да барбакка, миэстэтигэр арыылаах лэппиэскэтин сиирэ, чэйин иһэрэ, бириэмэтин харыстаан харса суох улэлиирэ. Баайааччылар куоталаһыы бөҕөнөн сүүрэ – көтө баайар этибит. Үлэ күөстүү оргуйара. Үлэ түмүгэ уоннуу хоно – хоно боевой листокка тахсара. Оннук кытаанах ирдэбил быһыылаа5а, ол да буоллар ким да өлбөт, быстыбат. Бэрт эйэлээхтик дьиэ кэргэн курдук аччыктыыры да билбэккэ улэ үөһүгэр сылдьарбыт. Урут техника суоҕуна барыта илии күүһүнэн буолара. Оннооҕор кыһын соһуомнаах бурдукпутун Илин Хочо күөлүн илин уһугар күөлүн хаарын күрдьэн , талах сиппииринэн кылбаччы харбаан түүтэхэтрбитин болооччу диэн маһынан сынньарбыт, онтон кэлиигэ соҕох диэнинэн сынньарбыт. Кэлин, дьэ, хантан аҕалыллыбыта буолла , молотилка диэн сүдү

күүстээх техника баар буолбута. Аата ол учугэйин! Сынньалаҥын! Үөрүүнэн – көтүүнэн үлэлиирбит. Үс көлө үүрээччи кыыс этибит. Мария Ильинична Яковлева, Зинаида Лаврентьевна Александрова уонна мин. Иккилии аттаахпыт, биирдии сүрүннүүр үчүгэйкээн бэйэлээх Хараначчы, Александр Чуоҕура уонна Солоҥдо диэн этилэр. Ону кытта биирдии ойоҕос мөлтөх соҕус ат буолар. Аттарбытын 3 кыыс тутан көлүнэр, аҕатар этибит. Ардыгар дьон көрбөтүгэр сүүрдэр да буоларбыт. Ырыанан – тойугунан , частушканан улэлиирбит. Зинаидабыт ырыалары учугэйдик билэрэ өрүү ыллыыр ырыаларбыт, ол саҕана «Хайыһар», «Дан приказ ему на запад» уонна «Катюша» нууччалыы, сахалыы ыллыырбыт.

   Миигин кладовщигынан талыахтарыттан ыла ол – бу сорудахха үгүстүк ыытыллар этим. Оччотооҕу эһэ – бөрө мэнээктиир кэмигэр араас кутталлаах суолларга тубэһэрим. Ону син тулуйан, син этэҥҥэ аһаран иһэрим. Биирдэ миигин Өнньүөстэн бурдук көтүтэр Тирийиэр диэн техниканы : «Аккынан тиэйэн аҕал» — диэн ыыттылар. Дьолго хата, бэртээхэй диэн дьонно түбэһэн тирийиэрбин тиэйэн биэрдилэр. Тиҥиниир Сэмэн диэн киһи атаарда уонна «Өрүскэ киириигэ сыырга сэрэнэн иһээр, түҥнэстибэтэр эрэ тиийиэн» , — диэтэ. Дьэ, сыыры этэҥҥэ киирэн, өрүс устун хаамтаран истим. Ол иһэн арай хайдах эрэ сыҥааҕырдаатым, онно сыҥааҕым түһэн хаалла. Дьэ , улахан куттал миэхэ тирээтэ, хайдах буолуохпун билбэппин. Харса суох туттуу бөҕөтө буоллум. Хайдах эрэ гыммыппар арай сыҥааҕым оннугар түһэн хаалан үүрүү, дьол бөҕө буоллум. Чараас былааппынан эпсэри кытаанахтык баайан айаннаан Ымыйахтаахха тиийбитим баара.

  Бурдукпутун хатараанньаҕа кутан үөһэ маска хатарабыт. Онтон кэлиигэ соҕоҕунан сынньан туос мэһэмээҥҥэ кутан тыалга көтүтэн ыраастаан Чаҥкы диэн чоккуруос харахтаах, будьурхай сиэллээх, модьу бөҕө — таҕа көрүҥнээх олус нэс атынан миэлиҥсэҕэ Илин Хочоҕо бурдукпутун түөрэн тэлиэгэҕэ тиэйэн Миитэрэйбинээн бурдукпутун таттарарбыт.

Сайын от үлэтигэр остуораспыт Татьяна Афанасьевна Васильева лэппиэскэбитин үтэһэҕэ үөлэн кутааҕа буһаран – хатаран кимнээҕэр үчүгэйдик аһатан абырыыра. Сирэ тала барбакка, үчүгэйдик аһаан сиэн үөрэ – көтө көхтөөх баҕайытык үлэбитигэр сырсарбыт. Төһө да ас – үөл мөлтөх буоллар, эдэр сылдьан, ону туох баарынан үлэҕэ күүспүт кыайарынан кыттарбыт. Хаһан да этиспэт, ордук санаспат этибит, өрүү эйэлээх буоларбыт. Ол саҕана учааскаҕа окко иһит диэн соччо суоҕа буолара. Туос тордуйаҕа чэйбитин сойутан кимнээҕэр дуоһуйа аһыырбыт. Туос тууйаска суорат иэдьэгэй кэллэҕинэ бары үллэстэн сиирбит. Кыра тууйаска ыһык арыы кэллэҕинэ кэмчилээн декадаҕа диэри кыратык арыылаан тиэрдэ сатыырбыт. Ким да үлэттэн аккаастаммат этэ, салайааччылар эттилэр да сокуон, ким да мөккүспэт, үлэлиирин. Арай биирдэ , биир оҕо, күһүн этэ, Петр Петрович Никитин диэн бэһис кылаас оҕото этэ. Күһүҥҥү харанаҕа түүннэри айанныыртан куттанан аккаастаммытын, бэрэссэдээтэл Афанасий Павлович көтөҕөн ылан ыҥыырга олордон баран талаҕынан аты самыыга охсубутугар ат айаннаан Өнньүөс диэки бара турбутун аһына көрөн хаалбыппын өйдүүбүн. Онно Хатыҥ Ураһаттан Өнньүөскэ дэкээдэ

илдьэ барыахтаах этэ. Салайааччы тугу эттэ да утары эппэккэ толорорго эрэ кыһаллар этибит.

  Ол саҕана окко үрэххэ Баланаайыга халтыр диэн тирииттэн, тэлэ быһан ситиинэн төгүрүччү тиһэн атахха кэтэр оҥосторбут, онтукпутун хаппатын диэн киэһэ ууга уган хоннорорбут. Окко маска атахпытын бааһырдыбакка кимнээҕэр үчүгэйдик сылдьарбыт. Таҥас да диэн суох буоллаҕа. Оччолорго американскай куулунан ыстаан тиктэн, хатырык уутугар кырааскалаан бэртээхэй үчүгэйдик кэтэрбит. Күһүн оскуолаҕа физкультура уруогар уол оҕолуу кэтэн кэбиһэрбит. Ким да кими да ордук санаабат, сиилээбэт, одуулаабат, бары биир киһи курдук сылдьан дьоллонорбут. Киһиттэн, оҕоттон итэҕэс санаммыппын өйдөөбөппүн.

   Массыына, ат, о5ус, черепаха анныларыгар суруллумаары туох баарынан от охсон, мээрэйдэнэн ылбыт сирбитин бүтэрээри сыра бөҕө буолара. Мин муҥутаан түөрт уон суотай сири илиибинэн охсубуппун билэбин. Кыайан сууммакка кыргыттар баттахпытыгар быт ыһар да кэмнэрэ баара мэлдьэх буолбатах.

   Александр Павлович Александров сэриигэ бэбиэскэ тутан барбыта, ол иннинэ Семен Петрович Никифоров сэриигэ барбыт этэ.

   Эмээхситтэр туостан ыаҕас, мэһэкээн тигэллэрэ. Бүөтүччээн, Петр Михайлович Никифоров кыра, улахан тууйастары учугэйдик онороро. Ферма дояркаларыгар саах күрдьэр күрдьэх, ынах ыыр олоппос оҥорон абырыыра, хаар күрдьэр күрдьэх диэн наадалаах тэрили онорон күҥҥэ соло буолбакка үлэлии – хамсыы сылдьара.

  Сэрии сылларыгар сир – дойду курааннаан аччыктааһын буолбута. Васильевтар кырдьаҕас эбээлээрэ кыра, намчы бэйэлээх, мап – манан баттахтаах Анна Афанасьевна Васильеваны сөҕө – махтайа көрөрүм. Васильевтар тулаайах оҕолоругар кыһалларын, этэрбэстэрин, астарын бэрийэн кыһалларын үгүстүк керерум. Кемулуек оьо5ор лэппиэскэ буьаран, суорат иэдьэгэй, бутугас онорон түбүккэ түһэрин үгүстүк көрөрүм. Васильевтар сааһыран да баран кыайар үлэлэригэр күүстэрэ кыайарынан колхоз үлэтигэр үлэлэһэ сатыыллара. Ол курдук, үгүстэн биири, өйбөр хатанан хаалбытын суруйабын. Михаил Петрович Васильев диэн сааһыра барбыт атаҕынан инбэлиит кыһыннары – сайыннары хатыҥынан мас кыраабыл , чобойдоох атырдьах эбэтэр талах сиппиир, ынах ыырга талах олоппос оҥорон уһанан кыччайан тахсарын өрүү көрөрүм. От үлэтин саҕана учаастактарга үллэстэн ыларбыт учугэйэ сурдээх этэ. Син оттоон сүөһүлэрбит саас күөххэ этэҥҥэ үктэммиттэрэ баар буолара.

   Кыьын Миитэрэйбинээн коннай дворга көлүллэр аттарга от тиэйиитигэр сылдьарбыт. Ону сатаан тиэйбэккэ эрэй бөҕөнү көрөрбүт, онно баара , дьэ, көөчөөн көрө. Сыарҕаҕа тиэйэн сордоммуппут кэннэ иннэри түһэн оппут сүөкэнэн ытаһыы – соҥоһуу, кыыһырсыы да буолара. Миигин «Ыскылааты эрэ кэтээн олорума», — диэн туох эмэ үлэҕэ соруйбуттара баар буолара. Биирдэ чугас соҕус быстах кыра от кэбиһиллибит сириттэн куоннайга от тиэйтэрэ ыыттылар.

Ону сатаан тиэйбэккэ эрэйдэммит да бара. Уолум бэйэбинээҕэр мөлтөх, ыарыһах уонна кыра аһаах оҕо этэ, онон киниэхэ тордуохтатан баран бэйэм тиэйэн сордоннум, атырдьаҕым да чобойдоох мас атырдьах, сатаан дьаарыстаан уурбаппын. Бугул курдук  төгурүччү ууран баран балтырыктаабыта буоллубут. Онтубут иҥнэри сиргэ таҥнары түһэн эрэй бөҕөну көрдүбүт. Хаһан да мээнэ ытаабат бэйэм хараҕым уута тахсыбытын билбэккэ да хаалтым. Оппутун тоҕон – хорон нэһиилэ кыбыыны буллардыбыт, кыайбат , сатаабат диэн дьэ, эрэй эбит этэ. Аны саас сиэмэ бурудкпун куула – халдььайыга таһыы кыайан сүкпэт киһиэхэ улахан кыьалҕа. Миитэрэйбинээн куулбутун аҥардаан сүгэн таһан эрэйдэнэрбит.

   Биирдэ муус устан күмүөл мууһа биэрэккэ ыга симэн турдаҕына, миигин өрүс уҥуор ыһыыга барарга сиэмэ бурдуккун ампаартан ылан биэрэр кыһалҕатын өрүһү туоратарга соһуттулар. Уһун ураҕас мастары көмүөл мууһун үрдүгэр быраҕаттаан баран ол устун өрүскэ киирэн уҥуор туоруохтаахпын. Аата, наһаа да кутталлаах этэ. Таттайбыт кылгас сонум сиэбигэр күлүүһүм тылын уктан баран булаапканан туттаран баран көмүөл мууһун үрдүнэн оҥочоҕо түһүөхтээхпин. Икки кураахтаах оҥочоҕо баар суох кыанар эрэллээх киһибит сэрииттэн сыыллан кэлбит, Уус Буетур, Петр Иванович Никитин уҥуортан кэлэн тоһуйан олороро. Оҥочоҕо үөһэттэн түһэрэргэ Спиридон Васильевич Яковлев быаны тутуһуннаран туһэрдэ. Миигин атаара, көрө Александра Ивановна Александрова, Матрена Егоровна Филиппова киирсибиттэрэ. Хата, дьолго, оҥочобун түөрэ үктээбэккэ этэҥҥэ быаттан тутуһан оҥочобор олорон муустар быыстарынан этэҥҥэ туораан дьоллонон турарадаахпын.

   Куула, Чарапчы хайатын алын өттүгэр, Игнатий Лаврентьевич Александров, Устин Афанасьевич Тимофеевтыын тоһуйан тураллара.

  Ол саҕана эһэ, бөрө да элбэх быһыылааҕа. Сотору – сотору сыһыыга сылдьар сылгыларбытын бөрөлөр, ардьай аһыылаахтар, тардан, ону хомуйар кыһалҕата б ара. Онно, мин, кладовщик буолан буолуо, куруутун миигин ыыталлара. Үксүн Сергей Кузьмич Яковлевтыын, ардыгар Илья Кузьмич Яковлевтыын нэһиилэ өлүгү төһүүлээн, сыра бөҕөнөн тиэнэн кэлэрбит. Саатар, туга да суох барарбыт, бөрөлөр кэлиэхтэрэ диэн куттана эрэйдэнэрим. Нэһиилэ төһүүлээн, аҕалан, ириэрэн, сүлэн астаан, үчүгэй өттүн ыскылаакка угар этибит. Ол мин эбээһинэһим буолара. Бөрө сиэбит сэмнэҕэ төһө да эмис буоллар туох да үчүгэйэ суох. Син наадалаахтарга нэрээт суруйан бэрдэрэллэр.

Кыһалҕалаах кэмнэрбэр көмөлөһөн, күүс – өйөбүл буолан абыраабыт саастаах убаастабыллаах дьоммун Яковлевтары күндүтүк ахтан – санаан ааһабын. Эһэлэрим курдук күндүтүк ахтабын.

Очоотооҕу оҕо эдэр сааспар

Үчүгэй сонун кынаттанан

Үөрүү — көтүү буолбута,

Кыайыы күнэ иьиллэн,

Кынаттаммыт кэриэтэ

Дьахталлар, кыргыттар мустаммыт

Дьоллоох күммүтүн уруйдаан,

Оскуолабыт иннигэр

Оһуокайдаан тэйбиппит.

Интэринээт Ааныспыт

Иилээн — саҕалаан барбыта.

Тараас Маайата баара,

Инчэҕэй этэ бадаҕа

Инчэйбитэ этэрбэспит,

Этэн – тыынан эһиэкэйдээн

Ойон – тэбэн оһуокайдаан,

Кыайыы буолтун истэммит

Илии – илииттэн сиэттиһэн

Интэринээт кыргыттара

Кыайыы күнүн айхаллаан

Кынаттана дайбыппыт.

   Биһиги дойдубут суола – ииһэ куула – халдьаайы туорааһыҥҥа, сааскы халаан ууга, муус барыытын саҕана наьаа эрэйдээҕэ.

   Ону мин эппинэн – хааммынан билэн кэлбитим. Аны санаатахха ынырык кутталлаах да түбэлтэлэри ааспыппын, билигин бу кырдьан олорон саныы – саныы, хайдах тулуйбуппутун куттана саныыбын.

   Ымыйахтаах кырдьаҕастара бэрт эйэлээх, киэн көҕүстээх, тулуурдаах, кыайыы эрэ туһа диэн колхозка төһүү күүс буолан үлэлээн – хамсаан олороллоро.

  Сааһыран сахсаллан олорон, дьоллоохтук сүүрбүт – көппүт үлэлээн – хамсаан, араас моһоллору, кутталлары туораан дьон тэҥэ үлэлээн ааспыппын өйдөөн – санаан аһарабын.

  Сэрии саҕанааҕы ыар сыллар дьон олоҕор умнуллубат бэлиэни хаалларбыттара. Уоттаах сэриигэ барбыт дьоннорун, аймахтарын, оҕолорун сүтэрбиттэр айманан сэһэргэһ эллэрэ истэргэ олус ыар кэмнэр этилэр.

 Аны алдьархайдаах сэрии ааннаабатыгар, биьиги үрдүбүтүгэр өрүү эйэлээх күөх халлаан турарыгар баҕарабын!»

Елена Никифорова

АХТЫЫ

Күөрчэх ытыгын лыҥкынас тыаһа

Анастасия Варламова

Тыыл бэтэрээнэ, сэрии огдообото эбэм

Анастасия Ивановна Охлопкова сырдык  кэриэһигэр

Сааскы сылаас сырдык сардаҥа уота хоһум түннүгүн сабыытын сэгэтэн сирэйбэр-харахпар күлүмнүү оонньоото. Аттыбар, куухунаҕа, сарсыарда аайы муусука курдук истэр тыаһым: үрүҥ көмүс бэһилэххэ сааллан өрүтэ мөхсөр күөрчэх ытыгын лыҥкынас тыаһа… Оо, эбэккэм барахсан турар чааспыт чугаһаан күөрчэҕин бэлэмнээн эрдэҕэ. Өссө биир саҥа күн кини эдэр сааһыгар күүстээх ыарахан үлэни билэн, быданнааҕыта мыччыстыбыт тарбахтара күөрчэх ытыйар лыҥкынас тыаһынан итиэннэ өрүү иһигэр киҥинэйэн ыллыыр алыптаах матыыбынан саҕаланнаҕа!..

“Эбээ!” диэбитинэн ойон тураат, остуолга сүүрэбин. Эбэм барахсан кырдьыбыт намыын сирэйигэр дириҥник саспыт хара харахтара толору үөрүүнэн туола түстүлэр, дьолломмут бэйэтэ эдэримсийэн көһүннэ. Остуол ортотугар кырбаммыт үрүҥ килиэп, уонча маҥан таас пиала. Ытыгынан баһан ылан эбэм биир-биир пиалаларга күөрчэх кутар. Маҥнай оскуолаҕа барааччы биэс сиэнигэр, онтон кырачаан Маечкаҕа, мааны кийиитигэр Машаҕа, сэрии ыар сылларыгар суос-соҕотох тутан хаалбыт тапталлаах уолугар Киэсэҕэ. Оо, ол күөрчэх туохха да тэҥнэммэт амтанын билигин да билэр курдукпун… Кэлин улаатан, ийэ буолан олорон, хаһан да умнуллубат дьоллоох оҕо сааспын ахтан, саатар биир түгэҥҥэ төнүннэрэн ылаары эбитэ буолуо дуу, бэһилэхпин ытыкпар күүскэ сыһыары тутан күөрчэх ытыйар буоларым. Суох, мин бэһилэҕим ончу атыннык охсуллар, мин ытыгым тыаһа атын матыыбы ыллатар. Булбаппын ол чугас, сүрэхпэр-быарбар чиҥник иҥмит, өйбөр-санаабар ааспаттык сөҥөн хаалбыт алыптаах лыҥкынас тыаспын…

Оскуолаҕа уһун перемена чаас аҥара буолара. Дьиэм тэйиччи диэбэккэ, эбэм арыылаан, саахардаан бэлэмнээбит сип-сибиэһэй, сып-сылаас килиэбин сиэри сүүрэн кэлэрим. Туран эрэ биир-икки быһыыны уобалаан, ол кэннэ биир-икки быһыыны илиибэр тутан төттөрү үөрэнэ сүүрэрим. Эбэм: «Наастыкка, уута ис…», — дии долгуйа, сайыһа хаалара.

Эбэм 1936 сыллаахха эһэбитигэр Местников  Григорий Николаевичка кэргэн тахсан, Бээрийэттэн Өлтөх нэһилиэгэр сүктэн кэлбитэ уонна «Коммуна суола» колхозка үлэлээбитинэн барбыта. Бэйэтэ кэпсииринэн, миитэрэпкэтэ сүтэн, хас сыллаахха төрөөбүтүн чуолкай билбэт этэ. Эдьиийэ Балбаараны кытта быһа холуйан, 1911 сыллаахха быһылааҕа. Саҥа олох олорон ийэ-аҕа буолар үрдүк үөрүүтүн билэн эрэр эдэр ыал иллээх олоҕун уоттаах сэрии үлтүрүппүтэ. Киргиэлэй колхозка биригэдьиирдии сылдьан  бастакы хомуурга фроҥҥа барбыта. Настаа үс кырачаан сыры-сыллатааҕы оҕолорунаан тыылга кыайыыны уһанса хаалбыта, хоһууннук үлэлээбитэ.

Билигин хомойо саныыбын, эдэр буоламмын эбитэ дуу, эбэм тыыннааҕар туоһулаһан олоҕун туһунан сиһилии сураспатахпын. Саатар биир хаартыска эһэбититтэн хаалбатах. Уура сылдьыбыта эбитэ үһү кэриэс оҥостон баар-суох соҕотох күлүгүн. Хомойуох иһин, ону кэлин куоракка олорор бырааттара улаатыннаттара диэн ылан баран сүтэрбит эбит. Онон эһэм дьүһүнүн эбэм кэпсииринэн эрэ оҥорон көрөр этим: сырдык сэбэрэлээх, олус эйэҕэс, өрүү күлэ-үөрэ сылдьар, быһата, биһиги аҕабыт киниэхэ майгынныыр. Тоҕо эрэ мин эһэбин өргө дылы сураҕа суох сүппүт дии саныыр этим. Кэлин билбитим, эһэбит барахсан 1942 сыллаахха Ленинградскай уобаласка Дубровка дэриэбинэ анныгар кыргыһыыга хорсуннук охтубут. Эбэбит “бохоруонка” туппут эбит да, олохтон барыар диэри кэргэнин сэрии толоонугар өлбүтэ диэн итэҕэйиэн баҕарбатах. Санаатыгар Киргиэлэйэ тыыннаах, хаһан эрэ соһуччу дьиэтин аана арылла түһүө, “сиэрэй синиэллээх Киргиэлэйэ киирэн кэлиэ…”. Бу тылларын өлүөр диэри ырыа оҥостон ыллыырын өйдүүр дьоннор билигин да бааллар. Истиҥ бэриниилээх таптал оннук буоллаҕа… Ийэм кэпсииринэн, кэлин кэргэн ылаары ыйыта сылдьыбыттар эбит да, эбэбит аккаастаабыт. Ол курдук, соҕотох тапталын уот-сулус оҥостон тиһэх суолугар илдьэ барбыт.

Сэрии иккис сылын сайыныгар олус кураан буолбут, мутукча саһарчы хатан хаалбыт, от үүммэтэх. Сут ыар күннэригэр эдэркээн ийэ икки оҕотун сүтэрэр. Маҥнай кырата суох буолар, онтон орто оҕото — үүт көрдүү сытан… Бэйэтэ аччыктаан түүрэ тардылла сылдьар ийэ оҕотугар саатар биир курууска халбыыр үүтү булан иһэппэтэҕэ абаккатын санаан ыллаҕына, олус уйадыйара, хараҕа уу-хаар баһара, онтун кистээн умса көрөрө… Аччыктаан сэниэтэ суоҕуттан тыал да хаарыйдаҕына сууллан хаалыах курдук бэйэтэ улахан уолунаан, биэстээх Киэсэтинээн көмөлөөн, оҕолорун бэйэлэрэ соһон илдьэн, нэһиилэ кыракый иин хаспыта буолан баран көмпүттэр.

Ханныгын да иһин, ыар сыллар ааспыттара. Тыыннаах хаалар инниттэн, ааҥҥа ыйанан турар ынах тириитин көтүрү тардан кыһыйан ууга буһаралларын, ол уутун иһэн куртахтарын албыннаталларын, ол быыһыгар хатыҥ маһы сулуйан оргуталларын туһунан өрө тыына-тыына кэпсиирэ. Соҕотох хаалбыт уола Киэсэни, тыыннаах хаалар дьолугар, куораттан тахса сылдьар боломуочунай интэринээккэ ыыттарар, оттон эбэбитин Өлунньэхтээх лааппытыгар остуораһынан аныыр.

Эбэбит Анастасия Ивановна Өлтөх нэһилиэгэр соҕотох сэрии огдообото этэ, уола Киэсэ — сэрии тулаайаҕа. Эбэм сэрии кэнниттэн депутатынан талыллан үлэлии сылдьыбыт, өргө дылы дьон кинини убаастаан “дьокутаат Настаа” диэн ааттыыра эбитэ үһү.

Оскуолаҕа үөрэнэ сырыттахпытына хас сыл аайы Кыайыы күнүн иннинэ сэрии бэтэрээннэрин кытта көрсүһүүлэр ыытыллаллара. Бэтэрэээннэр барахсаттар син элбэх этилэр. Дьиктитэ диэн, ол саҕана сэрии толоонугар охтубут буойуннар ааттара ахтылларын өйдөөбөппүн, уопсай тылынан быһылааҕа. Биһиги эһэбит Местников Григорий Николаевич аата өлбүт буойуннар пааматынньыктарыгар сурулла сылдьарын, ийэбит көрдөрөн кэпсээбититтэн билбитим. Хас Улуу Кыайыы парадын ахсын эһэбит аатын анныгар сибэкки дьөрбөтө уурааччыбыт. Кэлин оҕолорум, онтон сиэннэрим хос эһэлэригэр, хос-хос эһэлэригэр сүгүрүйэллэр, махталларын биллэрэллэр. Аҕыйах сылтан бэттэх Кыайыы күнүгэр Аҕа дойдуларын көмүскээн олохторун толук уурбут буойуннарга анаан «Бессмертный полк» диэн холуонналар хаамаллар. Бу акцияҕа кыттан, мин сиэннэрим эмиэ хос-хос эһэлэрин аатын уонна хос-хос эбэлэрин мэтириэтин күөрэччи тутан киэн тутта хаамаллар.

Аҕатын, ийэтин ааттатар соҕотох хаалбыт оҕолоро Местников Иннокентий Григорьевич улаатан, Чурапчы талыы-мааны кыыһын, эмиэ Местникова диэн араспаанньалаах Мария Семеновнаны көрсөн, ыал буолан, биир бэйэтэ билигин алта оҕо амарах аҕата, уонунан сиэн, хос сиэн тапталлаах эһэтэ. Бииртэн үөрэбин: эбэбит барахсан олохтон улахан сиэннэрэ ыал буолар үөрүүлэрин үллэстэн, хос сиэн минньигэс амтанын билэн барбыта. Ол эрэн хомойобун, эбэм тыыннааҕар утары көрөн туран: «Эбээ, мин эйигин олус күүскэ таптыыбын», — диэн эппэтэхпиттэн. Урукку кэмнээҕи оҕолор симикпит да бэрт эбитэ буолуо, билиҥҥи оҕолор курдук «таптыыбын» дии сылдьыбат этибит. Бэйэбин уоскутуна саныыбын: хаһан эрэ көрсөр чааспыт үүннэҕинэ, эбэбэр эппэтэх истиҥ тылларбын эбэһээт этиэҕим диэн… Эбээ, Орто дойдуга олорорум тухары, ахтыам күөрчэҕиҥ ытыгын лыҥкынас тыаһын, намыын-намчы бэйэҕин!..

Анастасия Иннокентьевна Варламова, Российскай Федерация иитиигэ уонна үөрэхтээһиҥҥэ бочуоттаах үлэһитэ, Саха Өрөспүүбүлүкэтин үөрэҕириитин туйгуна.

АХТЫЫ

СЭРИИ ЫАР СЫЛЛАРЫГАР

Зоя Гоголева


Сэрии… Бу тылы хас биирдии киһи харааста истэр.Сэрии… Сэрии төһөлөөх киһи дууһатын аймаабыта, харахтарын уутун сууннарбыта буолуой?!Төһөлөөх элбэх ыал аҕалара, убайдара сэрии толоонуттан төннүбэтэхтэрэ буолуой?!Мин аҕам Местников Роман Николаевич 1917 сыллаахха алтынньы 15 күнүгэр Уус-Алдан оройуонугар Курбуһах нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Аҕам Арамаан 11 оҕо амарах аҕата.Аҕам Орто-Эбэ оскуолатын 4 кылааһын үөрэнэн бүтэрбитэ.Кини 24 саастааҕар сэрии ыар, сут-кураан сылларыгар 1941-45 сылларга «Коммунизм» колхуоска председателинэн үлэлээбитэ.Аҕам үлэлээбит сэрии сылларын маннык ахтан: «Эдэр, үлэни кыайар-хотор уолаттарбыт бары сэриигэ бараннар, колхуоспут үлэтигэр наһаа ыктарбыппыт. Эбиитин, биэс сыллаах курааннар түһэннэр уонна кураан быстыспат аргыһа аһыҥа буулаан, от-бурдук үүммэккэ, сүөһүбүтүн иитэргэ кыһалҕа кыһарыйан, хоргуйан өлүү саҕаламмыта. Биир да кыанар, көмөлөһөр киһим суох буолан, үлэм кэнниттэн, түүн ыйдаҥаҕа иин хаһан, бүтэрэн бараммын, санаам буолбакка хатырык хастаан, түөрт киһибин онно суулаан биир ииҥҥэ көмөн турардаахпын. Ол кэнниттэн, хайдах гынан маннык ыар балаһыанньаттан тахсабын диэн, дириҥ толкуйга түспүтүм. Аҕам, Ньукулай Оҕо илимнэрин, муҥхаларын бэрийэн бараммын, кыладыапсыкпар муҥхаҕа кыттыһар киһи ахсаанынан кыра бүлүүскэ кээмэйдээх лэппиэскэ буһарарыгар дьаһал биэрбитим. Нөҥүө күнүгэр үлэһиттэрбин мунньан, оҕустарбытын, аттарбытын көлүнэн: «Бүтэй оҥоро барабыт!»-диэтим. Дьоннорум хомунан, сыарҕаларыгар олорбуттарын кэннэ, Мохсоҕоллооххо тиийэҕит диэн, хамаандалаатым. Онно тиийэн бараммыт: «Түһүҥ, муҥхалыыбыт!» — диэбиппэр, дьоннорум: «Арамаан, бырастыы гын, муҥха тардар сэниэ суох», — диэн хоруйдаахтаатылар. Кыладыапсыкпар бэлэмнэппит лэппиэскэлэрбин түҥэттэрбиппэр, дьоннорум соһуйан, лэппиэскэлэрин имэрийэ-имэрийэ, кып-кыратык кымаахтаан сиэн барбыттара. Миигиттэн кыбысталлар дии санааммын, биэдэрэлээх уубун оргута уурбут уоппун бэрийбитэ буолан, кылап гынан дьоммун көрдөхпүнэ, лэппиэскэлэрин кып-кыратык, амтанын эрэ билэрдии амсайбыта буоланнар, хоонньуктарыгар, аччык хаалбыт дьонноругар анаан, уктаат: «Тоттубут, сэниэ киирдэ, муҥхалыырга бэлэммит!» — дэһээхтээтилэр. Ол күн муҥхалаан, син балайда балыгы ыламмыт, санаабыт көнөн, улахан кэһиилээх дьиэбитигэр төннүбүппүт. Онтон ыла, сөп буола-буола, балыктыыр буолбуппут.Күһүөрү, сир харатыгар:  «Үрэх талаҕын уонна тыа отун сиир, улахан хоромньуну таһаарар куобахтаргытын кыдыйыҥ!» — диэн Үрдүкү Сэбиэттэн туора кыһыл сурааһыннаах кытаанах модьуйуулаах телеграмма кэлбитэ. Ол саҕана саа ботуруона көстүбэт кэмэ этэ. Онон, сүбэлэһэн бараммыт, оҕолорбутун куобахха туһах иитэргэ үөрэппиппит. Оҕолорбут син балайда  бултуйаннар, ол, аһылыкпытыгар улахан көмө буолбута. Аҕам Ньукулай Оҕо тыыннааҕар булдунан дьарыктанар буоламмыт, боруода булчут ыттары ииттэр идэлээх этибит. Арай, биир сарсыарда 5 чааска таһырдьа тахсыбытым, күүлэм ойоҕоһугар 2 куобах кэккэлэһэ сыталларын көрөммүн соһуйбутум даҕаны, үөрбүтүм даҕаны! Кырдьаҕастарым бу сонуммун: «Мэнээк ыт сир харатыгар куобаҕы туппат!» — диэн сөҕө истибиттэрэ. Ол күнтэн саҕалаан ытым-Баһырҕаһым барахсан, сөп буола-буола иккилии куобаҕынан бултуйан, аһылыгынан хааччыйан, абырыыр буолара!» — диэн кэпсиирэ аҕам.1942 сылтан саҕалаан, аһыҥа аргыстаах уот курааннар түһэннэр Саха сирин киин оройуоннарыгар алаастар, үрэхтэр кытыллара хагдарыйан, кугдархай дьүһүннэммиттэрэ. Бу уот курааҥҥа ордук Уус-Алдан уонна Чурапчы оройуоннара хотторбуттара. Өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбата историяҕа киирбит улахан суолталаах, дириҥ ис хоһоонноох дьаһалы таһаарбыта, уонна ол дьаһалы туолуутун кытаанах хонтуруолга ылбыта. «Коммунизм» колхуос бырабылыанньатыгар: «От үүммэтэҕинэн сибээстээн, Нам оройуонун Үөдэй нэһилиэгин салалтатын кытта кэпсэтиһэн, онно оттоон сүөһүгүтүн ииттиниҥ!» — үөһэттэн дьаһал кэлбит.Аҕам Арамаан кэпсиирэ: «Үөскээбит балаһыанньаттан хайдах тахсан колхуоспут баайын-дуолун харыстыыбыт» диэн боппуруоһу уопсай сүбэ  мунньахпыт түмүгүнэн быһаарыммыт икки биригээдэ тэриммиппит. Нам Үөдэйигэр олохтоохтор былыргыттан үчүгэй оттуур сирдэрин биэрбэттэринэн билэллэр этэ. Онон биэрбит дулҕалаах, бадарааннаах, куталаах сирдэрин отун  илиинэн охсон, мунньан, хаачыканан үрдүк сиргэ таһааран, бугуллаан кэбиһэллэрэ. Күһүн хойукка дылы, күнү-дьылы аахсыбакка, күүстээхтик оттоон бараннар, кыстыыр хотону уонна олорор дьиэни-уоту туппуттара. Күһүөрү 200-тэн тахса сүөһүнү, хас да үөр сылгыны Суоттуга дылы 80 биэрэстэнэн үүрэн киллэрэн, Лена өрүспүтүн кыра баржанан хаста да кырынан туораппыппыт. Бу үлүгэр ыарахан үлэҕэ үлэһиттэрбит барахсаттар буһан-хатан биэрбиттэрэ. Үөдэйгэ бэйэлэрин баҕаларынан кырдьаҕастар, дьахталлар кыстыы хаалбыттара. Ол саҕана хас биирдии үлэһит киһиэхэ ыйга 3-3,5 киилэ бурдук бэриллэрэ тиийбэт этэ. Кыһынын, ыйын аайы, Үөдэйгэ үлэһиттэрбин билсэ тиийэн, кыайтарбатах боппуруостарын быһаарсар, сүбэлэһэр этибит. Арай, сааһыары тиийбитим, балаһыанньалара уустугурбут: бородуукталара бүппүт, икки үлэһиттэрбит сэниэлэрэ эстэннэр, сытыммыттар. Хата, кыстаан турар сүөһүлэрбит туруктара үчүгэйиттэн астыммытым. Дьонум ыарахан балаһыанньаҕа ылларбыттарыттан ыксаан, Нам оройуонун  дьаһалтатыгар сүбэлэһэ, көмө көрдүү тиийбиппэр, бэйэлэрин балаһыанньалара уустук да буоллар, бурдугунан кыратык көмөлөспүттэрэ улахан үөрүү буолбута. Бу көмө хайдах даҕаны өр барбат диэммин, икки хонук устата ыарахан санааҕа ылларан бараммын, быһаарыы ылыммытым: дьонум хоргуйан өлөн, колхуоһум баайа, сүөһүлэрэ, көрүллүбэккэ быһыннахтарына хаайыыга барабын, онтон биир сүөһүнү көҥүлэ суох сиэммит биллэн хааллахпытына, эмиэ син-биир хаайыллабын диэн, дьоммун кытта сүбэлэһээт, 4 саастаах кунан оҕуспутун сүүскэ саайбыппыт. «Саас буолан, бугуһуйбут оҕус  харса суох ыстаҥалыы сылдьан, бүтэй тоһоҕотугар үөлүллэн өллө», — диэн аакта оҥорбуппут. Ол эттэрин күөстэнэн аһаан-сиэн, сэниэ киллэринэн, колхуостарын баайын сүтүгэ суох көрөн-харайан дойдуларын булларбыттара».»Бэрэссэдээтэлбит Арамаан Үөдэйгэ кыстыыр кэммитигэр олус сэрэхтээх да буоллар, сөптөөх суһал дьаһалы ылынан, бу баччааҥҥа дылы үөрэ-көтө тыыннаах сырыттахпыт!» — дэһэннэр, кырдьаҕас олохтоохтор номох оҥостон махтаналларын оҕо сылдьаммын үгүстүк истэн турардаахпын.Күн бүгүнүгэр диэри дойдутун дьоно элбэх киһини өлүүттэн быһаабыта диэннэр иһирэхтик-истиҥник саныыллар, ахталлар.Биһиги оҕолоро, сиэннэрэ, хос сиэннэрэ аҕабытынан, эһэбитинэн киэн туттабыт, холобур оҥостобут. Кини ситэри олорботох олоҕун салгыыбыт.

Ахтыыны суруйда кыыһа

Гоголева (Местникова) Зоя Романовна.

25.05.2021 сыл.Сыырдаах бөһүөлэгэ.

Добавить комментарий

Ваш адрес email не будет опубликован. Обязательные поля помечены *

Можно использовать следующие HTML-теги и атрибуты:
<a href="" title=""> <abbr title=""> <acronym title=""> <b> <blockquote cite=""> <cite> <code> <del datetime=""> <em> <i> <q cite=""> <s> <strike> <strong> 

sunny leone face porn-tube-box.com chikeko video naruto hentai doujin hentaicraft.net danmachi ryuu hentai zxxxx sexotube.info indian hot videos.com 19歳hカップド素人 お〇んこ舐めて下さいとお願いする極上お〇んこのむっつりスケベ娘をハメ倒す sakurajav.mobi 川栄ちはや abot kamay na pangarap november 3 2022 teleseryerewind.com miss universe celeste
وردة الجزائرية سكس pornarabic.net نسوان عريانه افلام سكس المنصورة radarporn.com سكس سانى xnxx.com rape clasporno.org www.xnxx.vom xxxsex pornous.net vivegam video songs theindiansex teenporntrends.com rape indian xxx video
helmet brands ph pinoyteleseryehd.net darna january 9 2023 full episode لانا رودز pornosex18.org طيزو punjabi aunty nude vegasmovs.org hebba patel nude indian pron vidios erobigtits.info wwwxxxporn نيك فنانات gottorco.com متعه النيك